ISSN:1792-2674
Αντιδρώντας στη βία: Βιωματικό εργαστήριο εκπαιδευτικού δράματος για την αντιμετώπιση της ηθικής παρενόχλησης και του εργασιακού ψυχολογικού εκφοβισμού στην εκπαίδευση
Στέλλα Πλάτσκου, Σχολική Σύμβουλος Καθηγητών Αγγλικής της ΠΔΕ Κρήτης
Αικατερίνη Πασχαλίδου, ψυχολόγος
Ελένη Σταυροπούλου, Σχολική Σύμβουλος Δημοτικής Εκπαίδευσης 1ης Περιφέρειας Ν. Δωδεκανήσου
ΠΕΡΊΛΗΨΗ
Το παρόν βιωματικό εργαστήριο έχει ως στόχο την ευαισθητοποίηση στο θέμα της Hθικής Παρενόχλησης (Moral Harassment) και του υφιστάμενου Εργασιακού Ψυχολογικού Εκφοβισμού (Workplace Bullying) στην Εκπαίδευση. Περιλαμβάνει σύντομη θεωρητική παρουσίαση με αποσαφήνιση των όρων, παραδείγματα εκφοβιστικής συμπεριφοράς, προσέγγιση των παραγόντων που εμπλέκονται και προτάσεις αντιμετώπισης από τους παρενοχλούμενους. Το κυρίως βιωματικό μέρος περιλαμβάνει ασκήσεις γνωριμίας και ανάπτυξης εμπιστοσύνης στην ομάδα, καθώς και προσπάθεια κατανόησης των συναισθημάτων του άλλου, με τη βοήθεια τεχνικών του Εκπαιδευτικού Δράματος. Κατόπιν προσεγγίζονται οι ρόλοι του/των θύτη/τών, του/των θύματος/των και των παρατηρητών στο πλαίσιο της αντιμετώπισης της Ηθικής Παρενόχλησης και του Εργασιακού Ψυχολογικού Εκφοβισμού στο χώρο της Εκπαίδευσης, έτσι ώστε οι συμμετέχοντες να κατανοήσουν, εξερευνήσουν και συναισθανθούν τον κάθε εμπλεκόμενο ρόλο. Στη συνέχεια, υιοθετούνται τεχνικές του Θεάτρου Φόρουμ ή Θεάτρου της Αγοράς (Forum Theatre) προκειμένου οι συμμετέχοντες να προτείνουν εναλλακτικούς τρόπους συμπεριφοράς και αντιμετώπισης όταν συναντάται το φαινόμενο, σε μια σειρά «μελετών περίπτωσης», όπου κάποιοι υποδύονται συγκεκριμένους ρόλους και οι υπόλοιποι, ως «δρώντες θεατές» παρεμβαίνουν για να αλλάξουν την πορεία της κάθε ιστορίας, προτείνοντας διαφορετική τροπή. Τέλος, στη φάση του αναστοχασμού, αναδεικνύονται τα ζητήματα ουσίας στην ολομέλεια, εξάγονται συμπεράσματα, και επισημαίνονται ενδεδειγμένοι τρόποι αντιμετώπισης του φαινομένου.
Λέξεις κλειδιά: Ηθική Παρενόχληση, Εργασιακός Ψυχολογικός Εκφοβισμός, Εκπαιδευτικό Δράμα, Θέατρο Φόρουμ.
Σχεδιασμός, στόχοι και δομή του βιωματικού εργαστηρίου
Το παρόν εργαστήριο εντάσσεται σε κύκλο βιωματικών εργαστηρίων Εκπαιδευτικού Δράματος με το γενικό τίτλο «Αντι-δρώντας στη Βία», που στοχεύουν να ευαισθητοποιήσουν τους εκπαιδευτικούς σε μια σειρά από θέματα εκδήλωσης βίαιων συμπεριφορών στο χώρο της σχολικής κοινότητας. Το συγκεκριμένο εργαστήριο, εστιάζοντας στο φαινόμενο του εργασιακού ψυχολογικού εκφοβισμού και της ηθικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας της εκπαίδευσης, επικεντρώνεται στην ευαισθητοποίηση της ομάδας των συμμετεχόντων πολιτών (όχι απαραίτητα εκπαιδευτικών στο σύνολο τους) με την επίτευξη κατανόησης των φαινομένων αυτών μέσω της χρήσης τεχνικών Εκπαιδευτικού Δράματος.
Δομή του εργαστηρίου
Στο ξεκίνημα του εργαστηρίου εντάχθηκαν παιχνίδια γνωριμίας, εμπιστοσύνης, κατανόησης και συνεργασίας, τα οποία αποτέλεσαν την εισαγωγική, πρώτη φάση του.
Στη συνέχεια έγινε η παρουσίαση του προβλήματος των φαινομένων του εργασιακού ψυχολογικού εκφοβισμού και της ηθικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας της εκπαίδευσης. Αυτή δόθηκε με τρεις τρόπους: προφορικής εισαγωγής στο θέμα υπό τύπον ρητορικών ερωτήσεων, προβολής παρουσίασης για το φαινόμενο της Ηθικής Παρενόχλησης στο χώρο εργασίας της Εκπαίδευσης (για αποσαφήνιση όρων), και παρουσίασης πληροφοριών από το διαδίκτυο για το φαινόμενο του εργασιακού ψυχολογικού εκφοβισμού, με αναφορά σε πανεπιστημιακή έρευνα του 2009 για τον εργασιακό εκφοβισμό καθώς και στις επιπτώσεις στην υγεία των θυμάτων.
Το κυρίως μέρος του εργαστηρίου αποτέλεσε την τρίτη και μεγαλύτερης διάρκειας φάση του. Βασικά εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν ήταν το Θέατρο Εικόνων και το Θέατρο Φόρουμ ή Θέατρο της Αγοράς (Forum Theatre).
Τέλος, το εργαστήριο ολοκληρώθηκε με μια σχετικά σύντομη φάση συζήτησης και αναστοχασμού.
Περιγραφή του εργαστηρίου
Κατά την υποδοχή των συμμετεχόντων και σε όλη τη διάρκεια της πρώτης φάσης του εργαστηρίου επιλέχθηκε να ακουστεί μουσική από το άλμπουμ Healing Music. Η αίσθηση, μάλιστα, της έναρξης του εργαστηρίου, δόθηκε με την παρότρυνση να καθίσουν οι συμμετέχοντες αναπαυτικά στις καρέκλες τους και, κλείνοντας τα μάτια, να προσπαθήσουν να χαλαρώσουν με τη μουσική για λίγα λεπτά, αφήνοντας πίσω τους οτιδήποτε άλλο και διώχνοντας κάθε σκέψη.
Προετοιμασία: Παιχνίδια Γνωριμίας και Εμπιστοσύνης
Λόγω του περιορισμένου συνολικού χρόνου του εργαστηρίου, που έπρεπε να ολοκληρωθεί σε δυόμισι ώρες, επιλέχθηκε να πραγματοποιηθεί μόνο ένα παιχνίδι γνωριμίας. Έτσι, σε κύκλο, ο καθένας από τους συμμετέχοντες με τη σειρά του και την πλάτη στους άλλους έλεγε το όνομα του τρεις φορές, με διαφορετικό κάθε φορά τρόπο. Τελειώνοντας γυρνούσε για κοιτάζει τους άλλους, και συνέχιζε ο επόμενος.
Ακολούθησαν τα Παιχνίδια Εμπιστοσύνης, όπου δοκιμάστηκαν κατά σειρά τα παρακάτω, για ένα τέταρτο περίπου της ώρας συνολικά:
Περπατάμε στο χώρο σαν να είμαστε στην αμμουδιά. Απολαμβάνουμε το τοπίο, τη θάλασσα, το κύμα. Οι μισοί βρίσκονται στην από δω πλευρά της παραλίας και οι άλλοι μισοί στην από κει. Οι της από δω πλευράς σηκώνουν το δεξί χέρι ψηλά και κάνουν ζευγάρια με τους άλλους, που τους ακολουθούν με το βλέμμα καρφωμένο στην παλάμη. Σταματάμε.
Περπατάμε σαν να βρισκόμαστε στην Πανεπιστημίου. Έχουμε αργήσει στο ραντεβού μας, είμαστε βιαστικοί, τρέχουμε, σκουντάμε. Σταματάμε, γινόμαστε ζευγάρι με το διπλανό μας. Ο Α μπροστά και ο Β πίσω του, τον «οδηγεί» σαν να είναι αυτοκίνητο: αγγίζει το δεξί του ώμο και στρίβει δεξιά, τον αριστερό για να στρίψει αριστερά, τη ράχη του για να πάει ίσια μπροστά.
Περπατάμε στο χώρο στις μύτες των ποδιών και μετά χορεύουμε. Ακούγεται ταμπουρίνο σε ρυθμό 1-2-3-4. Χορευτικές κινήσεις. Στο 1-2 χορεύουμε, στο 3-4 αγγίζουμε όποιον είναι πιο κοντά μας.
Κάνουμε κύκλους 6 ατόμων. Ο ένας μπαίνει μέσα με κλειστά μάτια. Οι άλλοι τον σπρώχνουν, τον αγκαλιάζουν, τον αγγίζουν, τον κάνουν κουβάρι, ότι θέλουν, προσέχουν μόνο να μη χτυπήσει.
Έχοντας έτσι ολοκληρώσει το στάδιο του χτισίματος εμπιστοσύνης, περάσαμε σε ένα σύντομο Παιχνίδι Κατανόησης και Συνεργασίας, το οποίο απαιτούσε συνεργασία σε ζευγάρια. Για να δουλέψουμε την κατανόηση και την αντίδραση στα ζευγάρια οι συμμετέχοντες άλλαξαν ζευγάρια και, φτιάχνοντας γλυπτά με τα σώματα τους, προσπάθησαν να εκφράσουν συναισθήματα και την αντίδραση του άλλου σε αυτά.
Το κυρίως εργαστήριο: Θέατρο Εικόνων και Θέατρο Φόρουμ
Περνώντας στο κυρίως μέρος και στο θέμα του εργαστηρίου μας κάναμε αρχικά χρήση του Θεάτρου Εικόνων -τεχνική που πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τον Βραζιλιάνο σκηνοθέτη Αουγκούστο Μποάλ[1]– σε δύο τμήματα. Στο πρώτο, οι συμμετέχοντες έφτιαξαν με τα σώματα τους «μεταβαλλόμενα γλυπτά» σχετικά με εκφοβιστικές συμπεριφορές στο χώρο εργασίας της Εκπαίδευσης, σε ομάδες των τριών, ως εξής: ο Α φτιάχνει ένα γλυπτό, ο Β προστίθεται αγγίζοντας τον, ο Γ προστίθεται, ολοκληρώνοντας τη σύνθεση. Μετά ο Α βγαίνει από τη σύνθεση και ξαναμπαίνει σε άλλη, καινούργια στάση, κοκ. Με αυτόν τον τρόπο οι συμμετέχοντες μπόρεσαν να αρχίσουν να βιώνουν τη διαδικασία αλλαγής στάσεων και καταστάσεων.
Στο δεύτερο τμήμα δούλεψαν στην ίδια θεματική με «το γλυπτό του παρατηρητή», στις ίδιες ομάδες: Α (παρενοχλών ή εκφοβίζων), Β (θύμα), και Γ (παρατηρητής). Αρχικά ο Α παίρνει στάση που εκφράζει τα συναισθήματα του. Στη συνέχεια ο Β παίρνει στάση αντιδρώντας ως μέρος της εργασιακής σύγκρουσης. Κατόπιν ο Γ παρεμβαίνει στο γλυπτό κάνοντας μια δυο αλλαγές για να βελτιώσει τη σχέση μεταξύ των δύο. Αφού ολοκληρώσουν, αλλάζουν ρόλους (ο Α γίνεται Β, ο Β γίνεται Γ και ο Γ γίνεται Α) και ξαναφτιάχνουν άλλα γλυπτά με τον ίδιο τρόπο. Τέλος, αλλάζουν και πάλι, παίρνοντας ο καθένας τον τρίτο ρόλο και φτιάχνουν καινούργια γλυπτά. Όταν και οι τρεις έχουν ολοκληρώσει τη δουλειά τους σε όλους τους ρόλους, η κάθε ομάδα διαλέγει ένα από τα τρία γλυπτά της και το παρουσιάζει στις άλλες.
Στο σημείο αυτό χρησιμοποιήθηκε το Θέατρο Φόρουμ, τεχνική που καθιερώθηκε από τον Μποάλ[2] με σκοπό να δώσει στους υφιστάμενους οποιαδήποτε μορφή καταπίεσης την ευκαιρία να αντιδράσουν παίζοντας την ιστορία τους για να βελτιώσουν τη θέση τους, αλλά και στους θεατές τη δυνατότητα να παρέμβουν στην εξέλιξη της υπόθεσης ξαναπαίζοντας οι ίδιοι κάποια σκηνή διαφορετικά ή προτείνοντας σε αυτόν που παίζει ένα συγκεκριμένο ρόλο να αλλάξει τις επιλογές του. Έτσι, η ομάδα μας μπορούσε να σταματήσει την εξέλιξη κάποιας σκηνής και να υποδείξει παρεμβάσεις όπως είναι, για παράδειγμα, οι τρόποι προστασίας του θύματος του εκφοβισμού. Όλες οι υποδείξεις θα μπορούσαν να δοκιμαστούν στη σκηνή.
Αυτό που ζητήθηκε από του συμμετέχοντες στο εργαστήριο ήταν, στις ίδιες ομάδες, να διηγηθούν την ιστορία που διάλεξαν από το «γλυπτό του παρατηρητή». Όταν θα είχαν ολοκληρωθεί οι αφηγήσεις εκφοβισμού, η ολομέλεια θα μπορούσε να διαλέξει μία από αυτές ή να φτιάξει μια καινούργια, συνδυάζοντας στοιχεία από δύο ή περισσότερες. Οι οδηγίες ήταν να μην ξαναπαίζουν τον ίδιο ρόλο κατά τη διανομή που θα έκανε η ολομέλεια, να αλλάξουν τα ονόματα, να το γενικεύσουν κατά το δυνατόν. Ένα τμήμα των συμμετεχόντων αποτελούσε το «κοινό», μπροστά στο οποίο θα παιζόταν η σκηνή εργασιακού εκφοβισμού. Όλοι οι άλλοι έπρεπε να έχουν ρόλο στο έργο, το οποίο θα σταματούσε με κλιμάκωση πριν από μια επιθετική χειρονομία ή λεκτική απειλή.
Αφού είχαν παρουσιαστεί σκηνές, ο καθένας στο ρόλο του μπορούσε να απαντήσει σε ερωτήσεις του «κοινού» για την ηλικία, την οικογένεια, ή κάποιες άλλες λεπτομέρειες, αφού η προσπάθεια που καταβαλλόταν είναι να ανιχνευθούν οι σκέψεις των εκφοβιστών ή παρενοχλούντων. Στο Θέατρο Φόρουμ τα περιστατικά παίζονται για προβληματισμό και μετά ξαναπαίζονται κατ’ απαίτηση των «θεατών», οι οποίοι μπορούν να σταματούν το έργο και να υποδεικνύουν παρεμβάσεις ή τρόπους προστασίας του θύματος, κι ο καθένας μπορεί να υποδείξει τρόπους ώστε να συμβάλλει στην επίλυση. Οι συμμετέχοντες μπορούν, επίσης, να επινοήσουν κάποιο άλλο πρόσωπο.[3] Σε διάρκεια μιας ώρας περίπου, που υπήρχε στη διάθεση των συμμετεχόντων στο εργαστήριο αυτό, θα θέλαμε να παιχτούν όλες οι επινοημένες σκηνές ηθικής παρενόχλησης ή/και εργασιακού εκφοβισμού και όλες οι υποδείξεις να δοκιμαστούν στη «σκηνή». Αυτό κατέστη δυνατό στο συγκεκριμένο εργαστήριο, λόγω του αριθμού συμμετεχόντων, που το επέτρεπε.
Ολοκλήρωση με συζήτηση και αναστοχασμό
Στην τελευταία φάση του εργαστηρίου υπήρξε σύντομη συζήτηση αναφορικά με σχετικές εμπειρίες των συμμετεχόντων, έγιναν εκτιμήσεις και κατατέθηκαν προβληματισμοί.
Στη συνέχεια οι συμμετέχοντες παροτρύνθηκαν να αποτυπώσουν στο χαρτί το βίωμα τους από το εργαστήριο ή να ζωγραφίσουν την αίσθηση τους για αυτό. Ενδεικτικά, η «αποτυπωμένη» ανατροφοδότηση για το εργαστήριο που λάβαμε ως εμψυχωτές του συμπεριλάμβανε τα ακόλουθα:
Προτροπή για σκέψη μέσα από τη δράση!
Βήμα το βήμα οδηγούμαστε στην ανόρθωση του ηθικού μας.
Στο παιχνίδι της ζωής: θύμα – φόβος – στιγματισμός – απόγνωση. Στο παιχνίδι στο εργαστήριο: διάλογος – αλληλεγγύη – συμπαράσταση.
Εσωτερική απελευθέρωση – εκτόνωση – ψυχική ισορροπία.
Δε θ’ αφήσω πια ποτέ κανέναν να μου ασκήσει πίεση και λεκτική κακοποίηση στο χώρο της εργασίας μου.
Το εργαστήριο μας δε θα ήταν δυνατόν, ούτε και στόχευε άλλωστε, να δώσει όλες τις απαντήσεις στο θέμα του εργασιακού ψυχολογικού εκφοβισμού και της ηθικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας της εκπαίδευσης. Θεωρούμε όμως ότι, αξιοποιώντας «ανοιχτές μορφές διδασκαλίας και δημιουργικότητας, που βοηθούν τον πολίτη να σκέφτεται με το κεφάλι του, αλλά και με την καρδιά του»[4] προσέφερε στους συμμετέχοντες μια ξεχωριστή εμπειρία μέσω της δυνατότητας να προβληματιστούν από κοινού με άλλους, και χρησιμοποιώντας κατάλληλα εργαλεία από το χώρο του Εκπαιδευτικού Δράματος και τεχνικές Θεάτρου του Καταπιεσμένου, κατάφερε να προσφέρει μια ιδιαίτερη οπτική, με προκλήσεις για τον καθένα μας.
Βιβλιογραφία
Αυδή, Α. και Χατζηγεωργίου Μ. (2007) Η τέχνη του Δράματος στην εκπαίδευση. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Γκόβας, Ν. (επιμ.) (2001) Το θέατρο στην εκπαίδευση: μορφή τέχνης και εργαλείο μάθησης. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Γκόβας, Ν. (2003) Για ένα νεανικό δημιουργικό θέατρο. Ασκήσεις, παιχνίδια, τεχνικές. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Εκπαίδευση και Θέατρο (2015) Θέατρο του Καταπιεσμένου. (Αφιέρωμα), τ. 16.
Μποάλ, Α. (1981) Το Θέατρο του Καταπιεσμένου. Αθήνα: Θεωρία.
Μποάλ Α (2008) Πολιτισμός και Εκπαίδευση. Εκπαίδευση και Θέατρο, τ. 9, σσ. 10-13.
MacDonald, S. Rachel, D. (2000) Το Θέατρο Forum του Augusto Boal για εκπαιδευτικούς, στο Ν. Γκόβας και Φ. Κακλαμάνη (επιμ.) Αναζητώντας τη θέση του θεάτρου στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Αθήνα: Δ.Δ.Ε. Ανατολικής Αττικής, σσ. 150-156.
Mavrocordatos, A. (2007) Τα παιδιά καταλήγουν στο δρόμο. Οι Τεχνικές Συμμετοχικής Παράστασης ως μέσο διερεύνησης κοινωνικών προβλημάτων. Εκπαίδευση και Θέατρο, τ. 8, σσ. 46-49.
Pameter, D. R. (2008) Εγείροντας ερωτήματα: η όξυνση των αντιθέσεων και η πολιτισμική δράση ως μετασχηματισμός. Εκπαίδευση και Θέατρο, τ. 9, σσ. 21-32.
Σάντος, Μ. (2015) Ένα μονοπάτι που σχηματίζεται όσο το περπατάμε. Θέατρο του Καταπιεσμένου – Ιστορική Αναδρομή. Εκπαίδευση και Θέατρο, τ. 16, σσ. 30-39.
Wooland, B. (1999) Η Διδασκαλία του Δράματος στο Δημοτικό Σχολείο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
[1] Για τη γέννηση του Θεάτρου Εικόνων δες Σάντος, Μ. (2015) σσ. 31-32.
[2] Ό.π., σ. 32 κ.ε.
[3] Για το Θέατρο Φόρουμ δες και Μποάλ (1981) καθως και το Αφιέρωμα στο Θέατρο του Καταπιεσμένου στο τ. 16 του Εκπαίδευση και Θέατρο (2015).
[4] Στο Μποάλ, Α. (2008) σ.13.