ISSN:1792-2674
Λιντζαροπούλου Ελένη, Διευθύνουσα Δικτύου «Γεώργιος Ζουγανέλης»
Περίληψη
Αν θεωρήσουμε τη γνώση ως βήμα προς την χειραφέτηση και την Ελευθερία, τότε θα πρέπει να αποδεχθούμε ως απαραίτητη την προσπάθεια εκπαίδευσης των κρατουμένων, αφού, όπως διαπιστώνουμε συχνά, οι μαθητές, ενήλικες ή μη, εμφανίζονται εγκλωβισμένοι και «κρατούμενοι» στην άγνοια, στην κοινή αδεξιότητα, την κοινωνική «αναπηρία» – ως έλλειψη βασικών εμπειριών κοινωνίας και επικοινωνίας – και την κοινή συναισθηματική ανωριμότητα. Η εκπαίδευση στις φυλακές, καλείται να δώσει στους μαθητές, ερεθίσματα και «εμπειρίες ενηλικίωσης», απαραίτητες για την προσωπική καλλιέργεια, την ηθική συγκρότηση, τον σωφρονισμό και την συνολική ανάδειξη τους σε ολοκληρωμένες συνειδητές υπάρξεις οι οποίες θα αντιπαλέψουν αποτελεσματικά τον «νεκρό χρόνο της φυλακής», κερδίζοντας την «δεύτερη ευκαιρία ζωής», την ευκαιρία δηλαδή ομαλής επανένταξης, τόσο στην κοινωνία, όσο και στις οικογένειές τους. Η εκπαίδευση είναι, αποδεδειγμένα, η μόνη σωφρονιστική πράξη που μπορεί να συμβάλλει σε αυτό. Είναι το «δίκαιον της παιδείας», έναντι του «δικαίου της πυγμής», του δικαίου δηλαδή του ισχυρού, το οποίο συντηρεί και αναπαράγει το έγκλημα. Για τον στόχο αυτό πάλεψε με όλες του τις δυνάμεις ο Γιώργος Ζουγανέλης, ο οποίος, από την ίδρυση του, το 2005, και μέχρι τον αιφνίδιο θάνατό του στις 30 Ιανουαρίου 2016, υπήρξε Διευθυντής του ΣΔΕ των Φυλακών Κορυδαλλού και γραμματέας της EPEA – Hellas.Στο όνομά του και με στόχο την δημιουργία και εμψύχωση δράσεων για τον Πολιτισμό και την Εκπαίδευση στις Φυλακές, αλλά και την υποστήριξη κρατουμένων και αποφυλακισθέντων στην συνέχιση των σπουδών τους, συνάδελφοι, φίλοι, συνεργάτες του Γιώργου και εθελοντές, ιδρύσαμε το Δίκτυο «Γεώργιος Ζουγανέλης». Τους σκοπούς του Δικτύου, καθώς και τις προτάσεις μας για συνεργασία με κοινωνικούς, κρατικούς και εκπαιδευτικούς εταίρους, παρουσιάσαμε στο Συνέδριο: «Ο Τόπος Δικτυώνεται … Η Πόλη Μαθαίνει».
Λέξεις κλειδιά: Πολιτισμός, Εκπαίδευση, Εκπαίδευση Κρατουμένων, Γεώργιος Ζουγανέλης
Τον όρο «φυλακή», μπορούμε να τον προσδιορίσουμε, και δεν θα απέχουμε πολύ από την πραγματικότητα, ως ανελευθερία κίνησης, ως έναν χώρο όπου άνθρωποι περιορίζονται τοπικά και ζουν υπό συγκεκριμένο πρόγραμμα, χωρίς αυτό φυσικά να ισχύει για όλους όμοια όπως πολύ καλά υποθέτουμε.
Η στέρηση της ελευθερίας, ο υποχρεωτικός συγχρωτισμός, το θλιβερό πολλές φορές, άχρωμο και ανθυγιεινό περιβάλλον, η βία, οι κίνδυνοι, είναι λίγα μόνο από «τα δεινά του εγκλεισμού»[2] που πρέπει να περάσει ο κρατούμενος [3]
Ωστόσο και παρά την ισχυρή επιθυμία εξόδου προς την ελευθερία, υποτροπιάζει εντός και φυσικά, και μετά την αποφυλάκισή του, παραβιάζει και πάλι τον νόμο με αποτέλεσμα να επανέρχεται ξανά και ξανά κρατούμενος, τις πιο πολλές φορές, με βαρύτερα εγκλήματα και ποινές.
Μα πώς είναι δυνατόν, απορεί κανείς, να έχει ζήσει κάποιος εκεί και να μην αποφασίσει να επιστρέψει σε μια ζωή «κανονική», χωρίς παρανομίες και κινδύνους; Πώς είναι δυνατόν να ζει κανείς στην Φυλακή σε, το λιγότερο, σκληρές συνθήκες και όμως να μην «αλλάζει μυαλά»;
Κι εδώ γεννιούνται τα ερωτήματα: «Υπάρχει σωφρονισμός ή απλώς και μόνον τιμωρία;» «Συντελείται ο σκοπός της φυλάκισης;» «Μπορεί ο εγκληματίας να μεταμεληθεί; Κι αν ναι, μέχρι ποιο σημείο;»
Ερωτήματα που η οριστική τους απάντηση δεν έχει ακόμη δοθεί. Αυτό όμως που έχει «δοθεί» από το ίδιο το «γεγονός» της υποτροπής καθώς και της αύξησης του βάρους των εγκλημάτων είναι ότι η Φυλακή τρέφει εγκληματίες. Τους «εκπαιδεύει», ενισχύει τις «δυνατότητες», εμπλουτίζει τις «γνώσεις», τις γνωριμίες και τις διασυνδέσεις και φυσικά μεγαλώνει τις εξαρτήσεις. Αυτό λοιπόν, πώς θα μπορούσε να οριστεί ως «επιτυχία» του συστήματος; Δεν μπορεί.
Να σημειώσουμε εδώ ότι ανάμεσα στα «θαυμαστά» έχουμε φυσικά και Φυλακές ανηλίκων, μάνες με μωρά κρατούμενες και φυλακισμένους ασθενείς, σε έναν φαύλο κύκλο ανθρώπινης παρακμής και εξαθλίωσης.
Από την άλλη, μέσα στις Φυλακές, λειτουργούν χαραμάδες ελπίδας και κυψέλες ζωής, νησίδες φωτός, ελάχιστες σε σύγκριση με τις τεράστιες ανάγκες, σπουδαίες σε αναλογία του μεγέθους του έργου που επιτελούν [4]. Σχολεία, δομές, εθελοντικές δράσεις, που επενδύουν στην «ολική επαναφορά» και μεταστροφή του θύτη, τόσο μέσω της γνώσης, όσο και μέσα από τον εμπλουτισμό της καθημερινότητας με δημιουργικές δράσεις και συναντήσεις με πνευματικούς ανθρώπους, καλλιτέχνες και γενικώς πρόσωπα που μπορούν να επιδράσουν ευεργετικά στους κρατούμενους-μαθητές. Δεν δρουν τιμωρητικά αλλά παρεμβατικά με κύριο «όπλο» την αποδοχή του ανθρώπου [5].
Μέσα από την δυναμική της εκπαίδευσης, της καλλιέργειας, της κοινωνικοποίησης, αλλά και της ανθρώπινης αντιμετώπισης, «παρεμβαίνουν» στην κοσμοθεωρία των κρατουμένων οπλίζοντάς τους με ενός άλλου είδους αξιακό σύστημα, ένα σύστημα σεβασμού πρώτα και κύρια στον ίδιο τους τον εαυτό.
Παρεμβαίνουν «θεραπευτικά» απαλαίνοντας τον θυμό και την οργή. Συμβάλλουν στην διαμόρφωση μιας άλλης προσωπικότητας η οποία μπορεί να λειτουργήσει κοινωνικά έχοντας «αλλάξει μυαλά», δηλαδή έχοντας μετανοήσει [6]. Απόδειξη για όλα αυτά, αποτελεί το μικρό ποσοστό των ανθρώπων που, έχοντας περάσει από αυτές τις δομές, παρανομεί ξανά.
Πολλά παιδιά που πέρασαν από τα θρανία των Σχολείων των Φυλακών [7], σήμερα οικοδομούν μια νέα ζωή, συνεχίζουν την πορεία τους στην εκπαίδευση, έχοντας φτάσει και στην Τριτοβάθμια, και φυσικά ονειρεύονται άλλες κοινωνίες και άλλες μεθόδους σωφρονισμού και επανένταξης [8].
Θα μου πείτε: «Και τι μας νοιάζει εμάς;» [9]. Πολύ λογικό το ερώτημα αν ξεπεράσει κανείς την αλήθεια ότι όλοι μπορεί να βρεθούμε «εντός» είτε εξαιτίας της «κακιάς στιγμής», είτε της λανθασμένης επιλογής.
Ωστόσο, μιας και όλοι είμαστε «απολύτως βέβαιοι» ότι δεν θα μας συμβεί, ελπίζω, μέσα στην βεβαιότητά μας, να μπορούμε να κατανοήσουμε ότι η κοινωνία που γεννά το έγκλημα, έχει ανάγκη, για την δική της ασφάλεια, να θεραπεύσει τις αιτίες που το δημιουργούν και να ενισχύσει τις πιθανότητες οι κρατούμενοι με την αποφυλάκισή τους να αισθάνονται και να είναι ανακαινισμένοι άνθρωποι και όχι οργισμένοι λύκοι.
Η εκπαίδευση είναι αποδεδειγμένα, η μόνη σωφρονιστική πράξη που μπορεί να συμβάλλει σε αυτό [10]. Είναι το «δίκαιον της παιδείας», έναντι του «δικαίου της πυγμής», του δικαίου δηλαδή του ισχυρού, το οποίο συντηρεί και αναπαράγει το έγκλημα.
Αν θεωρήσουμε την γνώση ως βήμα προς την χειραφέτηση και την Ελευθερία, τότε θα πρέπει να αποδεχθούμε ως απαραίτητη την προσπάθεια εκπαίδευσης των κρατουμένων, αφού, όπως διαπιστώνουμε συχνά, οι μαθητές, ενήλικες ή μη, εμφανίζονται εγκλωβισμένοι και «κρατούμενοι» στην άγνοια, στην κοινή αδεξιότητα, την κοινωνική «αναπηρία» – ως έλλειψη βασικών εμπειριών κοινωνίας και επικοινωνίας – και την κοινή συναισθηματική ανωριμότητα.
Στατιστικά στοιχεία έρευνας [11] επί του δυναμικού των ανδρικών Φυλακών Κορυδαλλού, εμφανίζουν το 56% των κρατουμένων να είναι αναλφάβητοι ή απόφοιτοι δημοτικού, το 38% απόφοιτοι γυμνασίου και μόλις το 6% φοιτητές. Το 46% εμφανίζονται να είναι εργάτες, ενώ το 28,5% άνεργοι.
Οι κυριότερες αιτίες κράτησης εμφανίζονται να είναι: τα ναρκωτικά με 39%, οι ληστείες και οι εκβιασμοί με 23% και οι κλοπές με 14%. Τα ποσοστά αυτά απηχούν και τις συνθήκες των υπολοίπων καταστημάτων της χώρας οι οποίες καλούνται να λειτουργήσουν σε μία βαβέλια κατάσταση όπου θα πρέπει να συμβιώσουν και να σωφρονιστούν άνθρωποι από περισσότερες από 70 χώρες.
Η εκπαίδευση στις φυλακές, καλείται να δώσει στους μαθητές, ερεθίσματα και «εμπειρίες ενηλικίωσης», απαραίτητες για την προσωπική καλλιέργεια, την ηθική συγκρότηση, τον σωφρονισμό και την συνολική ανάδειξη τους σε ολοκληρωμένες συνειδητές υπάρξεις οι οποίες θα αντιπαλέψουν αποτελεσματικά τον «νεκρό χρόνο της φυλακής», κερδίζοντας την «δεύτερη ευκαιρία ζωής», την ευκαιρία δηλαδή ομαλής επανένταξης, τόσο στην κοινωνία, όσο και στις οικογένειές τους.
Για τον στόχο αυτό πάλεψε με όλες του τις δυνάμεις ο Γιώργος Ζουγανέλης, ο οποίος, από την ίδρυση του, το 2005, και μέχρι τον αιφνίδιο θάνατό του στις 30 Ιανουαρίου 2016, υπήρξε Διευθυντής του ΣΔΕ των Φυλακών Κορυδαλλού και γραμματέας της EPEA – Hellas, του Ευρωπαϊκού δηλαδή φορέα για την εκπαίδευση των κρατουμένων.
Στο όνομά του και με στόχο την δημιουργία και εμψύχωση δράσεων για τον Πολιτισμό και την Εκπαίδευση στις Φυλακές, αλλά και την υποστήριξη κρατουμένων και αποφυλακισθέντων στην συνέχιση των σπουδών τους, συνάδελφοι, φίλοι, συνεργάτες του Γιώργου και εθελοντές, ιδρύσαμε το Δίκτυο για τον πολιτισμό και την εκπαίδευση στις φυλακές, «Γεώργιος Ζουγανέλης».
Υπήρχαμε και πριν από τον θάνατο του Γιώργου, ο ίδιος μας άνοιγε τις πόρτες για να βρεθούμε στα καταστήματα κράτησης και να καλύψουμε εθελοντικά τις ανάγκες των κρατουμένων. Σήμερα που δεν είναι πια μαζί μας, επιλέξαμε να θέσουμε το όνομά του στην κορυφή των δράσεών μας, ώστε να αποτελέσει και πάλι το κλειδί που θα συνεχίσει να ανοίγει τις πόρτες των φυλακών σε πανελλαδικό επίπεδο.
Διότι, φίλες και φίλοι, ενώ οι πάντες ισχυρίζονται ότι η εκπαίδευση και ο πολιτισμός είναι το φάρμακο, εντούτοις ελάχιστα «μας θέλουν» μέσα στα πόδια τους…. Χαλάμε, αν θα μπορούσαμε να το πούμε έτσι, την ησυχία του συστήματος και τσαλακώνουμε την θεωρία ότι ο κρατούμενος είναι κάρβουνο, ή θα σε μουτζουρώσει, σβηστός ή θα σε κάψει, αναμμένος.
Στόχος μας και σύνθημά μας: Ποτέ πια φυλακή. Εργαλεία μας: η γνώση, η εγκαρδίωση των κρατουμένων, η καλλιέργεια, η ενίσχυση της αυτοπεποίθησης, η διερεύνηση των δεξιοτήτων και των δυνατοτήτων κάθε εκπαιδευόμενου.
Έχουμε να καμαρώνουμε ήδη για εκατοντάδες απόφοιτους που δεν ξαναγύρισαν στο κελί, έχουμε να καμαρώνουμε ήδη για όλους εκείνους που βρήκαν τον εαυτό τους και τον δρόμο τους.
Η Μαρίνα τελειώνει την Νομική, ο Γιάννης είναι Αγιογράφος, ο Γκέντι ανακάλυψε το ταλέντο του στο Θέατρο, ο Μιχάλης μας κατέπληξε με τα σκίτσα του, ο Μάριος είναι σπουδαίος ζωγράφος, ο Δημήτρης ανακάλυψε το μαθηματικό του ταλέντο.
Όλοι αυτοί επιβεβαιώνουν το όραμα και την πεποίθηση του Γιώργου Ζουγανέλη και όλων μας: Η εκπαίδευση των κρατουμένων μπορεί να μεταβάλλει τους θύτες σε μα-θητές.
Επιλέξαμε να βρεθούμε σε αυτό εδώ το Συνέδριο, το δεύτερο για την Δια Βίου Μάθηση και την Κοινοτική Ενδυνάμωση με μια σπουδαία αφορμή, την ίδρυση και λειτουργία Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας στις Φυλακές των Χανίων, θα το γιορτάσουμε την Δευτέρα και με μια μουσική εκδήλωση για τους κρατούμενους, ωστόσο αυτό που αφήσαμε για το τέλος, είναι η πολιτιστική μας πρόταση για το 2017 την οποία και πρώτη φορά ανακοινώνουμε δημόσια [12].
Αναλυτικά η Πρόταση:
Οργάνωση εκπαιδευτικής και πολιτιστικής δράσης στα 20 Σχολεία που λειτουργούν εντός Καταστημάτων Κράτησης με σκοπό την γνωριμία των εγκλείστων μαθητών με το έργο του μεγάλου Έλληνα συγγραφέα εν όψει του έτους Νίκου Καζαντζάκη το οποίο ορίστηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού ότι θα είναι το 2017 και το οποίο συμπίπτει με τα 60 χρόνια από τον θάνατο του.
Στόχοι και Σκοποί της πρότασης
Η γνωριμία Ελλήνων και αλλοδαπών κρατουμένων μαθητών περίπου 800 στο σύνολό τους έως τον Απρίλιο 2016 με το έργο του κορυφαίου μας λογοτέχνη και διανοητή. Το έργο του Νίκου Καζαντζάκη είναι διαχρονικό και υπερεθνικό. Η σκέψη του είναι οικουμενική, γι’ αυτό και μπορεί να αγγίξει ανθρώπους που κατάγονται από κάθε γωνιά της Γης. Ειδικά για τους κρατούμενους μαθητές, οι ιδέες που διαποτίζουν το έργο του αποτελούν πολύτιμο υλικό θεμελίωσης του αξιακού συστήματος που τους λείπει. Αξιών ήθους και πίστης στις πανανθρώπινες αρετές της αγάπης και της συμπόνιας, του ελέους και της αποδοχής, της λεβεντιάς και της ντομπροσύνης, μα πάνω από όλα πίστη στην αξία του δικαίου.
Περιεχόμενο προγράμματος:
Οι εργαζόμενοι και οι εθελοντές του προγράμματος θα οργανώσουν από Οκτώβριο έως Μάιο:
Ετήσιο λογοτεχνικό διαδραστικό και βιωματικό project για το σχολικό έτος 2016 – 2017 με θέμα το έργο του Νίκου Καζαντζάκη το οποίο θα περιλαμβάνει:
Προβολές των ταινιών και των ντοκιμαντέρ που έχουν ως αφορμή το έργο του Νίκου Καζαντζάκη
Λογοτεχνικές ομάδες ανάγνωσης επιλογών από τα σημαντικότερα έργα του με σκοπό την σφαιρική αντίληψη των ιδεών του
Παραγωγή κειμένων με αφορμή το έργο του από τους έγκλειστους μαθητές με σκοπό την αφομοίωση και την βαθύτερη κατανόησή του
Δημιουργία εικαστικών θεμάτων με αφορμή το έργο του
Οργάνωση πανελλήνιου εικαστικού διαγωνισμού στα Σχολεία των Φυλακών με θέμα: Νίκος Καζαντζάκης και Ελευθερία, με άξονες:
Ζωγραφική – κολάζ
Φωτογραφία
Συγγραφή θεατρικού έργου από τους μαθητές βασισμένου στα κείμενα ή τις ιδέες του Νίκου Καζαντζάκη και παρουσίασή του κατά την ολοκλήρωση του προγράμματος.
Οργάνωση Έκθεσης των εικαστικών
Έκδοση των κειμένων των εκπαιδευομένων
Σημειώσεις τέλους και Βιβλιογραφία
[1] Το ποσοστό υποτροπιασμού για τους μαθητές είναι μόλις 7%, ενώ για τους υπόλοιπους φυλακισμένους το ποσοστό ξεπερνάει το 40 με 50%. Γιώργος Ζουγανέλης, διευθυντής του ΣΔΕ Φυλακών Κορυδαλλού, συνέντευξη.
2 Ο ιδιαίτερος υποπολιτισμός της φυλακής, το πρόβλημα του υπερπληθυσμού, τα υψηλά ποσοστά ψυχικής ασθένειας το υπέρμετρο άγχος, ο φόβος και η ανασφάλεια , ο νεκρός χρόνος και η αποκοπή από το οικογενειακό και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, ο ιδρυματισμός, η απόσυρση και η αποπροσωποποίηση, αποτελούν τα «δεινά του εγκλεισμού». Καλλιόπη Δημητρούλη, Όλγα Θεμελή, Ελένη Ρηγούτσου, «Η Εκπαίδευση Ενηλίκων στις Φυλακές», στο Δια Βίου Μάθηση για την Ανάπτυξη, την Απασχόληση και την Κοινωνική Συνοχή: Πρακτικά Συνεδρίου, Βόλος, 31 Μαρτίου-2 Απριλίου 2006, σ.200.
3Τα δεινά του εγκλεισμού, δηλαδή: δραματική έλλειψη βασικών συνθηκών υγιεινής , σημαντική έλλειψη μόνιμου ιατρικού προσωπικού , κοινωνικών λειτουργών και ψυχολόγων , λειψανδρία στο φυλακτικό προσωπικό με αποτέλεσμα τον ψυχολογικό κορεσμό των σωφρονιστικών υπαλλήλων , υπερπληθυσμός των κρατουμένων , υποτροπιασμός και το κυριότερο κοινωνικός στιγματισμός. Από τον νεκρό χρόνο της φυλακής στην ανάπτυξη δεξιοτήτων επανένταξης, Γιώργος Ζουγανέλης, διευθυντής του ΣΔΕ Φυλακών Κορυδαλλού, εισήγηση στο συνέδριο από την Παραβατικότητα στην επιχειρηματικότητα, Φεβρουάριος 2013.
4 Νίκος Αρμένης, Παρουσίαση Δημοτικού Σχολείου ΕΚΚΝΑ, οι κρατούμενοι που φοιτούν στην εκπαίδευση είναι πανελλαδικά ένα ποσοστό 8%, δηλαδή 800 στους 10.000.
5Θέσαμε ως πρώτη βασική αρχή να συνεργαστούμε με εμπιστοσύνη αποδεχόμενοι τη διαφορετικότητα, ανεξάρτητα από γένος, φυλή, εθνικότητα, χρώμα, δόγμα, πολιτικές πεποιθήσεις, σεξουαλικές προτιμήσεις, οικογενειακή κατάσταση, θρησκεία, καταγωγή, ταυτότητα, ηλικία, πνευματική ή σωματική αναπηρία, κατάσταση υγείας, ποινικό μητρώο και σαφώς μορφή και μέγεθος παράβασης., Κλήμης Πυρουνάκης, τ. διευθυντής του ΣΔΕ Φυλακών Ελεώνα, εισήγηση σε ημερίδα της EPEA Hellas.
6Οι συνθήκες μέσα στη φυλακή δεν είναι ό,τι καλύτερο για να γοητευτεί κάποιος. Όταν έρχονται στο σχολειό πραγματικά σαγηνεύονται και το μήνυμα που παίρνουν από το σχολείο είναι: ποτέ πια φυλακή., Γιώργος Ζουγανέλης, διευθυντής του ΣΔΕ Φυλακών Κορυδαλλού, συνέντευξη.
7Αυτή την στιγμή λειτουργούν στις Ελληνικές Φυλακές 5 Δημοτικά Σχολεία, 2 Γυμνάσια, 1 Γυμνάσιο με Λυκειακές τάξεις, 8 ΣΔΕ και 3 ΙΕΚ. Σε όσα καταστήματα επίσης η κοινωνική υπηρεσία το επιδιώκει λειτουργούν Σχολές Γονέων, Τμήματα εκμάθησης Ελληνικών, λέσχες ανάγνωσης, εργαστήρια κεραμικής, ζωγραφικής, κοσμήματος, παραδοσιακών χορών, δημιουργίας κήπων και διάφορα άλλα βραχυπρόθεσμα προγράμματα.
8Η διεθνής εμπειρία τονίζει ότι η οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων, εκτός από τη μείωση του κινδύνου της εκ νέου εμπλοκής των κρατουμένων στα γρανάζια του ποινικού μηχανισμού, περιορίζει τη χρήση βίας και παράλληλα συμβάλλει σημαντικά στον εξανθρωπισμό της φυλακής. «Η Εκπαίδευση Ενηλίκων στις Φυλακές», σ.203.
9 Σύμφωνα με πλήθος ερευνών, έχει αποδειχθεί ότι η μείωση της εγκληματικότητας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό απ’ την ουσιαστική επανένταξη των ανθρώπων που έχουν ήδη φυλακιστεί ώστε να μην εμπλακούν ξανά σε παραβατική δραστηριότητα. Η μείωση της υποτροπής είναι ένας απ’ τους πρωταρχικούς στόχους που θέτουν οι πολιτείες με απώτερο σκοπό την προστασία της κοινωνίας. «Η εκπαίδευση στις φυλακές», Κατερίνα Γαλανοπούλου, πτυχιακή εργασία.
10Το ποσοστό υποτροπιασμού για τους μαθητές είναι μόλις 7%, ενώ για τους υπόλοιπους φυλακισμένους το ποσοστό ξεπερνάει το 40 με 50%. Γιώργος Ζουγανέλης, διευθυντής του ΣΔΕ Φυλακών Κορυδαλλού, συνέντευξη.
11 Ουίλιαμ Αλοσκόφης, Κοινωνικά χαρακτηριστικά και ποινικής κατάσταση των κρατουμένων, Κορυδαλλός, 14/10/2012.
12 Σύνταξη και επιμέλεια πρότασης, Ελένη Λιντζαροπούλου.