ISSN:1792-2674
Δρακάκη Μαρία, Σχ. Σύμβουλος Α/θμιας – Πρόεδρος του Συλλόγου Φίλων του Μουσείου Σχ. Ζωής
Φαρσάρη Ελένη, Νηπιαγωγός – Επιμορφώτρια ΤΠΕ β΄ επιπέδου
Μαρινάκης Μανώλης, Τεχνικός Υπεύθυνος ΚΕΠΛΗΝΕΤ Χανίων – Καθηγητής Πληροφορικής
Ανδρεάδου Χαρά, Σχ. Σύμβουλος Α/θμιας – Επιμορφώτρια ΤΠΕ β΄ επιπέδου
Μανωλάκης Κώστας, Δάσκαλος – Δ/ντής Ι.Ε. Μαυρομματάκη
Γκιόκα-Σέμα Αντελίνα, Δασκάλα – Μαθηματικός
Περίληψη
Ο Σύλλογος Φίλων του Μουσείου Σχολικής Ζωής Δήμου Χανίων από το Νοέμβριο του 2010 έως τον Ιούλιο του 2012 με αποκλειστική χρηματοδότηση από το ΙΚΥ υλοποίησε διετές πρόγραμμα εκπαιδευτικών συμπράξεων Grundtvig. Το πρόγραμμα Grundtvig επιχορηγεί δράσεις για την προώθηση της ευρωπαϊκής συνεργασίας, της ποιότητας, της καινοτομίας και της ευρωπαϊκής διάστασης σε όλους τους τομείς της εκπαίδευσης ενηλίκων. Το σχέδιο που εκπονήθηκε σύμφωνα με το ακρωνύμιο του τίτλου του σύντομα αποκαλείτο PITAGORA και επιχείρησε να ανιχνεύσει και να εφαρμόσει εναλλακτικές μεθόδους εκπαίδευσης ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων μέσω των τεχνών και των νέων τεχνολογιών. Κεντρικό σκοπό του σχεδίου αποτέλεσε η ανάπτυξη των μαθηματικών και γλωσσικών δεξιοτήτων των εκπαιδευόμενων ανά χώρα, αλλά και η υποστήριξη της επικοινωνίας τόσο των εκπαιδευτών, όσο των και εκπαιδευόμενων μεταξύ των εταίρων. Συντονίστρια χώρα ήταν η Αγγλία και στο πρόγραμμα επίσης συμμετείχαν η Πολωνία, η Τουρκία και η Ελλάδα με αντίστοιχες δομές μη τυπικής εκπαίδευσης που δραστηριοποιούνται στο πεδίο της εκπαίδευσης ενηλίκων. Στα επιμορφωτικά εργαστήρια που πραγματοποίησε ο Σύλλογος Φίλων στην ομάδα στόχο αλλοδαπών-μεταναστών αξιοποιήθηκαν εφαρμογές WEB 2.0, ανοικτά λογισμικά ενώ υπήρξε και εξ αποστάσεως υποστήριξη των εκπαιδευομένων όλων των χωρών μέσω forum και ιστολογίου.
Λέξεις κλειδιά : εκπαίδευση ενηλίκων, Grundtvig (p.i.t.a.g.o.r.a), αξιοποίηση Τ.Π.Ε., αξιοποίηση τεχνών, βιωματικά εργαστήρια, μαθηματικές – γλωσσικές δεξιότητες.
Abstract
The Friends Association of the School Life Museum at November 2010 until July 2012, being exclusive-funded by IKY implemented a two-year educational partnership program, named Grundtvig.
The Grundtvig program focuses on activities, promoting European cooperation based on quality, innovation and European dimension in all adult education sectors. The plan prepared as the title acronym shows, is PITAGORA and Attempted to detect and implement alternative methods of educating vulnerable groups through arts and new technologies. Main purpose of the project was the development of mathematics and language skills of trainees per country as well as communication support between educators, learners and mostly European partners. Coordinating country was the United Kingdom and participant countries to this program were Poland, Turkey and Greece with corresponding structures of adult education. In workshops that The Friends Association of the School Life Museum organized, they used WEB 2.0 applications, open software, and there was distance counseling to trainees of all countries through the use of forum and blog.
Key words : Αdult education, Grundtvig (p.i.t.a.g.o.r.a), taking advantage of I.C.T, taking advantage of art, workshops, mathematical-lingual skills
Θεωρητικό Υπόβαθρο
Βασικές έννοιες στην εκπαίδευση ενηλίκων
Η διά βίου μάθηση αναφέρεται σε όλους τους τύπους εκπαίδευσης και περιλαμβάνει κάθε είδους μάθηση που μπορεί να λάβει χώρα σε όλη τη διάρκεια της ζωής ενός ανθρώπου. Σε κείμενα πολιτικής η διά βίου μάθηση αναφέρεται κυρίως σε δραστηριότητες μετά την υποχρεωτική εκπαίδευση και έχει συνδεθεί με την ανάγκη διαρκούς ανανέωσης των γνώσεων και απόκτησης καινούριων (Κόκκος, 2005).
Ο όρος διά βίου μάθηση έχει υιοθετηθεί και από την Ευρωπαϊκή Ένωση, από τοπικές κυβερνήσεις και από διεθνείς οργανισμούς. Με τον τρόπο αυτόν έχει αποκτήσει πολιτική, ιδεολογική και στρατηγική διάσταση (Griffin, 2006), ενώ, εκτός των άλλων, έχει και μία φιλοσοφική διάσταση καθώς παράλληλα, είναι σημαντικό να τονιστεί ο ‘πολυσχιδής’ χαρακτήρας της. Η διά βίου μάθηση ως έννοια « εμπεριείχε μια δυναμική άρσης των κοινωνικών ανισοτήτων, προώθησης μιας δημοκρατικής κοινωνίας, αξιοποίησης των δυνατοτήτων και πλήρους ανάπτυξης των ανθρώπων. Τα άτομα θα μπορούσαν πλέον να δημιουργούν τα δικά τους μαθησιακά μονοπάτια » (Πρόκου, 2004), όπως αναφέρεται στο Άννα Τσιμπουκλή, Νίκη Φίλλιπς (2008).
Η Εκπαίδευση Ενηλίκων
Η Εκπαίδευση Ενηλίκων ως έννοια είναι περισσότερο οριοθετημένη από αυτήν της διά βίου μάθησης (Βεργίδης & Καραλής, 2004). Μολαταύτα, η μελέτη των πηγών δείχνει ότι ο συγκεκριμένος όρος δεν είναι εύκολο να οριστεί (Κόκκος, 2005, Jarvis, 2004, Rogers, 2002). Πολλοί είναι οι ορισμοί που έχουν προταθεί από την UNESCO, από το NIACE και τον ΟΟΣΑ όπως και από αρκετούς θεωρητικούς και ερευνητές.
Ο Rogers (2002) υιοθετεί για την εκπαίδευση ενηλίκων τον ορισμό του NIACE θεωρώντας ότι είναι ευρύτερος από τους υπόλοιπους. Ο Κόκκος (2005) με τη σειρά του αξιολογεί ότι οι ορισμοί της UNESCO και του ΟΟΣΑ για την εκπαίδευση ενηλίκων είναι ιδιαίτερα διευρυμένοι και συνεπώς καλύπτουν το πεδίο «εντάσσουν στην εκπαίδευση ενηλίκων κάθε δραστηριότητα σχεδιασμένης μάθησης ανεξάρτητα από το επίπεδο της ή από το αν έχει γενικό, τεχνικό ή επαγγελματικό χαρακτήρα στον ορισμό μάλιστα της UNESCO διακρίνεται καθαρά το ιδεώδες της συμβολής των μαθησιακών δραστηριοτήτων στην πλήρη προσωπική ανάπτυξη και στη δημιουργική ένταξη στο κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό γίγνεσθαι .
Στο πεδίο της Εκπαίδευσης Ενηλίκων η UNESCO κατατάσσει διάφορες δραστηριότητες που τις χωρίζει σε πέντε κατηγορίες α) στη συμπληρωματική εκπαίδευση, β) στην επαγγελματική εκπαίδευση, γ) στην εκπαίδευση σε κοινωνικά θέματα, δ) στην εκπαίδευση για την πολιτική και κοινωνική ζωή και ε) στην εκπαίδευση για την προσωπική ανάπτυξη (Lowe, 1982, Βεργίδης & Καραλής, 2004). Ο Κόκκος υποστηρίζει ότι οι παραπάνω δραστηριότητες της εκπαίδευσης ενηλίκων είναι απόρροια αναγκών οι οποίες προέκυψαν στο οικονομικο-τεχνολογικό και στο κοινωνικο-πολιτισμικό επίπεδο. Στη χώρα μας οι δραστηριότητες της εκπαίδευσης ενηλίκων εντάσσονται στις παρακάτω στρατηγικές: α) η πολιτικο-ιδεολογική, β) αυτή της συμπληρωματικής κατάρτισης, γ) της επιστημονικής εξειδίκευσης, δ) της κοινωνικής ένταξης και αντιμετώπισης του αποκλεισμού, ε) της κοινωνικο-πολιτιστικής ανάπτυξης και στ) της ολοκληρωμένης τοπικής ανάπτυξης (Βεργίδης & Καραλής, 2004).
Σύμφωνα με τα παραπάνω ο όρος εκπαίδευση ενηλίκων σηματοδοτεί το οργανωμένο μέρος της διά-βίου μάθησης που αφορά ενηλίκους και ταυτόχρονα υποδηλώνει την ανθρωπιστική κατεύθυνση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων που πραγματοποιούνται σε αυτό το πλαίσιο» (Κόκκος, 2005).
Αρκετοί μελετητές στο χώρο της Εκπαίδευσης Ενηλίκων έχουν υπογραμμίσει το βασικό ρόλο που παίζουν οι εμπειρίες και τα βιώματα στη διεργασία της μάθησης (Lindeman 1961, Knowles, 1980, Kolb 1984, Merriam & Caffarella, 1999). Επίσης, έχουν τονίσει «την αναγκαιότητα της πράξης στην εκπαιδευτική διαδικασία με στόχο την ανάπτυξη του στοχασμού και της δράσης για το μετασχηματισμό της κοινωνίας και την αποτελεσματικότερη επίλυση των προβλημάτων της» (Freire, 1985).
«Μελέτες έχουν αποδείξει πως οι άνθρωποι προσεγγίζουν αβίαστα και ουσιαστικά ο ένας τον άλλον όταν βιώνουν κοινές εμπειρίες» (Dewey, 1934). «Οι δομικές αλλαγές της κοινωνίας και οι σύγχρονες απαιτήσεις της εκπαίδευσης ενηλίκων προϋποθέτουν την εφαρμογή εκπαιδευτικών μεθόδων διερευνητικής μάθησης που στοχεύουν στην ανάπτυξη του κριτικού στοχασμού και συμβάλλουν στη δημιουργική διαχείριση των εμπειριών. Θεμελιώδης προϋπόθεση στην ενήλικη μάθηση είναι και η σταδιακή ενθάρρυνση της συμμετοχικότητας στην εκπαιδευτική διαδικασία» (Κόκκος, 1999). Επίσης, προτιμούν μαθήματα εστιασμένα σε μία έννοια που αφορούν σε μεγάλο βαθμό στο συσχετισμό της έννοιας με την καθημερινή τους ζωή. «Ταυτόχρονα, πρέπει να ενσωματώσουν τις νέες ιδέες σε αυτό που ήδη γνωρίζουν, διαφορετικά η νέα γνώση δεν διατηρείται». (Knowles, 1973).
Συνήθως, οι τάξεις ενηλίκων σε σχολεία δεύτερης ευκαιρίας αποτελούνται από μαθητές ετερόκλητων ηλικιών, επιπέδων και ρυθμών μάθησης. Καταλληλότερες παιδαγωγικές θεωρίες είναι αυτές της διαφοροποιημένης διδασκαλίας (Π.Ι., 2011) και όσες «τονίζουν την πολλαπλότητα των ειδών της νοημοσύνης και των διαφορετικών τύπων πρόσκτησης πληροφοριών» (Gardner, 1990).
«Η μάθηση για να διευρύνεται και για να εμψυχώνει τον άνθρωπο, φέρνοντας χαρά και δύναμη, χρειάζεται να απευθύνεται σε ολόκληρη τη λειτουργία του, στο αναλυτικό σκέπτεσθαι και στο αναλογικό, στο συναίσθημα και στην εμπειρία, στην κοινωνική διάσταση, στη μη λεκτική επικοινωνία» (Πολέμη-Τοδούλου, 2011). Οι εκπαιδευόμενοι που προσεγγίζουν έργα τέχνης σύμφωνα με τους θεωρητικούς αλλά και τους εκπαιδευτές κερδίζουν πολλαπλά. «Κυρίως αναπτύσσονται ολιστικά (γνωστικά, συναισθηματικά, αισθητικά, στοχαστικά). Αυτή η ολιστική ανάπτυξη τείνει σε μια βαθύτερη αντίληψη και κατανόηση όχι μόνο του εαυτού μας αλλά και της πραγματικότητας που μας περιβάλλει» (Anderson, 2005, Perkins, 1994, Olson, 2000). Η στοχαστική προσέγγιση έργων τέχνης, γνωστή ως μοντέλο Perkins (Π.Ι., 2011), αξιοποιείται στο εργαστήριο με αφορμή έργα του σύγχρονου καλλιτέχνη Γιάννη Γαΐτη. Η προσέγγιση που προτείνει ο D. Perkins έχει ως στόχο να καλλιεργήσει στους εκπαιδευόμενους τη νοοτροπία του στοχασμού με αφορμή ένα οπτικό ερέθισμα πλούσιο σε πολιτισμικές, συμβολικές και ερμηνευτικές αναφορές (έργο τέχνης) (Π.Ι., 2011).
«Αντίστοιχα, μια ομάδα για να αναπτύξει όλες τις δυνατότητες και να εμπλουτίσει τα μέλη της με ερεθίσματα, χρειάζεται και αυτή να αντιμετωπιστεί ως μια δυναμική ολότητα που δεν αφήνει αναξιοποίητη καμία της πλευρά ή μέλος» (Πολέμη-Τοδουλου, 2011).
«Απώτατος σκοπός της εκπαίδευσης ενηλίκων είναι να καλλιεργήσει δεξιότητες μεταγνώσης, δηλαδή να μπορούν οι εκπαιδευόμενοι να σκέφτονται για τις γνωστικές διεργασίες που απαιτούνται, για να επιτευχθεί και η πιο απλή νοητική λειτουργία. Βαθύτερα επίπεδα μνημονικής επεξεργασίας επιτυγχάνουν οι πληροφορίες που μπορούν να συνδεθούν με τις προσωπικές εμπειρίες ή φέρουν συναισθηματική απόχρωση» (Κόκκος & Λιοναράκης, 1998).
Με βάση τους παραπάνω θεωρητικούς άξονες για την εκπαίδευση ενηλίκων υλοποιήθηκαν τα εργαστήρια αλλά και οι δραστηριότητες της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης της ομάδας –στόχου.ο˙
Όταν σχεδιάζουμε την εκπαίδευση των ενηλίκων πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη μας ότι οι ενήλικες διαθέτουν ποικίλες εμπειρίες, διαφορετικά ενδιαφέροντα, διαφορετικές ανάγκες, διαφορετικά κίνητρα, διαφορετική θεωρητική γνώση, διαφορετικές παγιωμένες αντιλήψεις. Για τους λόγους αυτούς, η εκπαίδευση των ενηλίκων πρέπει να εστιάζει στη λειτουργικότητα, στη σχετικότητα, στην πολυσυλλεκτικότητα, στη διαλογική και στην ανάπτυξη δυνατοτήτων.
Υπάρχουν πολλές μέθοδοι που μπορεί να μας φανούν χρήσιμες και κατάλληλες στην εκπαίδευση ενηλίκων. Το πιο βασικό μας κριτήριο για την επιλογή της κατάλληλης μεθόδου είναι οι ίδιοι οι εκπαιδευόμενοι, οι οποίοι δεν πρέπει να είναι απλοί αποδέκτες γνώσης αλλά πρέπει να μπορούν να σκέφτονται, να σχεδιάζουν, να ενεργούν και να αξιολογούν τις πράξεις τους και την εκπαιδευτική διαδικασία
Οι ενήλικοι εκπαιδευόμενοι έχουν σημαντικές δυνατότητες απόκτησης νέων γνώσεων και δεξιοτήτων, παρά τις αλλαγές που βιώνουν σε επίπεδο βιολογικών λειτουργιών αλλά και στην ταχύτητα με την οποία μαθαίνουν. Το βασικό πλεονέκτημα των ενήλικων εκπαιδευομένων, σε σχέση με τους εφήβους και τα παιδιά, είναι ότι οι δυνατότητές τους για μάθηση εμπλουτίζονται από την προϋπάρχουσα γνώση και εμπειρία τους. Οι ενήλικοι εκπαιδευόμενοι συμμετέχουν ενεργά στη μαθησιακή διεργασία, έχοντας πολύ ισχυρά εξωτερικά και εσωτερικά κίνητρα. Τα εξωτερικά κίνητρά τους αφορούν κυρίως τη θέση τους στο εργασιακό περιβάλλον και την ανάγκη τους να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του κοινωνικού τους ρόλου. Τα εσωτερικά κίνητρα σχετίζονται με την ανάγκη των ενήλικων εκπαιδευομένων να καλύψουν «κενά» στην εκπαίδευσή τους και να «διορθώσουν» τις αρνητικές εμπειρίες τις οποίες δημιούργησε η προηγούμενη σχέση τους με το εκπαιδευτικό σύστημα (Τσιμπουκλή & Φίλλιπς, 2008).
Το πρόγραμμα P.I.T.A.G.O.R.A
Στο πλαίσιο του άξονα της επιστημονικής εξειδίκευσης ο Σύλλογος Φίλων του Μουσείου Σχολικής Ζωής από το Νοέμβριο του 2010 έως τον Ιούλιο του 2012 υλοποίησε με αποκλειστική χρηματοδότηση από το ΙΚΥ, διετές πρόγραμμα εκπαιδευτικών συμπράξεων Grundtvig. Το πρόγραμμα Grundtvig επιχορηγεί δράσεις για την προώθηση της ευρωπαϊκής συνεργασίας, της ποιότητας, της καινοτομίας και της ευρωπαϊκής διάστασης σε όλους τους τομείς της εκπαίδευσης ενηλίκων. Το σχέδιο που εκπονήθηκε, σύμφωνα με το ακρωνύμιο του τίτλου του, αποκαλείτο P.I.T.A.G.O.R.A. (Potentiate Integration and Tasks for Adult learners Giving them Opportunities for Relations All over Europe).
Εικόνα4Στο σχέδιο αυτό επιχειρήσαμε να ανιχνεύσουμε και να εφαρμόσουμε εναλλακτικές μεθόδους εκπαίδευσης ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων μέσω των τεχνών και των νέων τεχνολογιών. Κεντρικό σκοπό του σχεδίου αποτέλεσε η ανάπτυξη των μαθηματικών και γλωσσικών δεξιοτήτων των εκπαιδευόμενων ανά χώρα αλλά και η υποστήριξη της επικοινωνίας ανάμεσα σε εκπαιδευτές, εκπαιδευόμενους και κυρίως με τους Ευρωπαίους εταίρους. Συντονίστρια χώρα ήταν το Ηνωμένο Βασίλειο (Almond Vocational Link LTD, Plymouth). Στο πρόγραμμα επίσης συμμετείχαν η Πολωνία (Stowarzyszenie Milosnikow Pelphina, Pelplin), η Τουρκία (Can Halk Egitim Merkezi, Can) και η Ελλάδα (Σύλλογος Φίλων Μουσείου Σχολικής Ζωής, Χανιά) με αντίστοιχες δομές μη τυπικής εκπαίδευσης που δραστηριοποιούνται στο πεδίο της εκπαίδευσης ενηλίκων.
Η ομάδα στόχος για το Σύλλογο Φίλων ήταν 15μελής ομάδα μεταναστών από τη Γεωργία, την Αλβανία, τη Συρία, τη Ρωσία που ζουν και εργάζονται στην πόλη μας. Η ομάδα αυτή συμμετείχε σε 10 τρίωρα εργαστήρια, που πραγματοποιήθηκαν Κυριακές στο χώρο του Μουσείου Σχολικής Ζωής αλλά και στο χώρο του ΕΠΑΛ Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο κύκλος των εργαστηρίων ολοκληρώθηκε τον Ιούνιο του 2012 με την απονομή των βεβαιώσεων συμμετοχής στους εκπαιδευόμενους στο χώρο του Μουσείου Σχολικής Ζωής και την αξιολόγηση του προγράμματος.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η παιδαγωγική ομάδα του Συλλόγου Φίλων σχεδίασε και υλοποίησε εθελοντικά με αρμονική συνεργασία και δημιουργικότητα τα βιωματικά εργαστήρια των μεταναστών με συχνότητα 1-2 φορές το μήνα αντλώντας και συνθέτοντας μεθοδολογικές και παιδαγωγικές εμπειρίες από τα διάφορα επιστημονικά πεδία που προέρχονται τα μέλη της. Αλφαβητικά τα μέλη της παιδαγωγικής ομάδας είναι τα εξής :
Ανδρεάδου Χαρά (Σχολική Σύμβουλος Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης – Επιμορφώτρια ΤΠΕ Β΄ Επιπέδου), Γκιόκα-Σέμα Αντελίνα (Δασκάλα – Μαθηματικός), Γκόγκολας Στράτος (Δάσκαλος), Δρακάκη Μαρία (Αν.Σχολική Σύμβουλος Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης), Καστάνη – Πανάγου Σοφία (Οικονομολόγος), Κεχράκος Κώστας (Μουσικός – Καθηγητής στο ΣΔΕ Χανίων), Μανωλάκης Κώστας (Δάσκαλος – Διευθυντής στα εκπαιδευτήρια Μαυροματάκη), Μαρινάκης Μανώλης (Καθηγητής Πληροφορικής – Φυσικός – Τεχνικός υπεύθυνος ΠΛΗΝΕΤ Χανίων), Μαρκουλάκη Ρία (Μουσειοπαιδαγωγός), Τζιάκη Δέσποινα (Νηπιαγωγός – Προϊσταμένη Νηπ/γείου Στερνών), Τσιάμαλου Γεωργία (Φιλόλογος –Καθηγήτρια σε Σχολείο Ειδικής Αγωγής), Φαρσάρη Ελένη (Νηπιαγωγός – Επιμορφώτρια ΤΠΕ Β΄ Επιπέδου), Φραντζεσκάκης Μαθιός (Μαθηματικός – Δημοσιογράφος), Χαραλαμπίδου Μαρία (Δασκάλα – Διευθύντρια 1ου Δ.Σ. Μουρνιών).
Η υλοποίηση του σχεδίου περιλάμβανε και εξ αποστάσεως συμβουλευτική υποστήριξη των εκπαιδευόμενων σε θέματα που σχετίζονται με την αποτελεσματικότερη προσαρμογή τους στη χώρα υποδοχής με αξιοποίηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης (forum και F/B)
Κατά τη διάρκεια υλοποίησης του σχεδίου πραγματοποιήθηκαν επίσης επισκέψεις ανταλλαγής τεχνογνωσίας σε θέματα εκπαίδευσης ενηλίκων και συγκεκριμένα ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων, στις χώρες της σύμπραξης Πολωνία, Τουρκία, Ελλάδα και Αγγλία . Στο PLYMOUTH της Αγγλίας ολοκληρώθηκε η υλοποίηση του σχεδίου P.I.T.A.G.O.R.A. με συμμετοχή εκπαιδευτών και εκπαιδευόμενων στην Ολυμπιάδα των Μαθηματικών. Η δράση περιλάμβανε συμμετοχή εκπαιδευτών και εκπαιδευόμενων σε δραστηριότητες μαθηματικών που είχαν σκοπό να συνδέσουν την πολιτιστική κληρονομιά κάθε χώρας με τη σημασία των μαθηματικών δεξιοτήτων στην καθημερινότητα των ενηλίκων και παράλληλα να αναδείξουν κοινούς κώδικες επικοινωνίας σε μια πολυπολιτισμική ομάδα μέσω της τέχνης και της μαθηματικής σκέψης. Η συνεργασία με τα εταιρικά ιδρύματα επιτεύχθηκε μέσω των αντιπροσώπων της ομάδας μας που επισκέφτηκαν αρχικά την Πολωνία τον Απρίλιο του 2011. Έκτοτε ξεκίνησε μια διαδικτυακή επικοινωνία (κυρίως μέσω facebook με κλειστή ομάδα των εταίρων αλλά και e-mail). Με την επίσκεψη των εταίρων στην Ελλάδα τον Οκτώβριο του 2011 έγιναν πιο συγκεκριμένοι οι στόχοι της συνεργασίας και ειδικά ως προς τα τελικά προϊόντα, που υλοποιήθηκαν στα εργαστήρια της δικής μας ομάδας και στις δύο επόμενες εταιρικές συναντήσεις στην Τουρκία (Φεβρουάριος 2012) και στο Ηνωμένο Βασίλειο (Μάιος 2012)..
Οι εκπαιδευόμενοι που επιλέχθηκαν (ενήλικες αλλοδαποί που διαμένουν στα Χανιά κατέθεσαν τις προσδοκίες τους και τα ενδιαφέροντά τους (όπως τους ζητήθηκε) απ’ την πρώτη συνάντηση με την ομάδα των εκπαιδευτών κι έτσι τροποποιήθηκε το περιεχόμενο των εργαστηρίων. Στις δύο τελευταίες επισκέψεις συμμετείχαν και εκπαιδευόμενοι στις ελληνικές αποστολές, οι οποίοι είχαν συμμετοχή κατά το στάδιο της προετοιμασίας, αξιοποιώντας την εμπειρία τους και αναλαμβάνοντας ενεργό ρόλο κατά τη διάρκεια της μετακίνησης.
Εφαρμόστηκαν βιωματικές μέθοδοι της εκπαίδευσης ενηλίκων με εργαλείο τις τέχνες και τις νέες τεχνολογίες. Ο εποικοδομητισμός και η βιωματική συμμετοχή, αρχές πάνω στις οποίες στηρίχθηκαν οι δραστηριότητες έχουν γόνιμη εφαρμογή και στο δημοτικό σχολείο. Για την αξιολόγηση του προγράμματος και των συγκεκριμένων δράσεων χρησιμοποιήθηκαν ποιοτικές μέθοδοι διερεύνησης (επιτόπια παρατήρηση και συνεντεύξεις). Επίσης απ’ τη συντονίστρια ομάδα ζητήθηκε η συμπλήρωση ερωτηματολογίων αξιολόγησης με αποδέκτες τους εκπαιδευόμενους και τους εκπαιδευτές.
Από τις πολλές κοινές δραστηριότητες που αναπτύχθηκαν επιλέξαμε να παρουσιάσουμε δύο χαρακτηριστικές. Η πρώτη, το Παιχνίδι της Πόλης, αφορά μια εναλλακτική ξενάγηση στην πόλη των Χανίων, απόρροια ενός από τα βιωματικά εργαστήρια που πραγματοποιήθηκαν με τη συμμετοχή των Ευρωπαίων εταίρων (εκπαιδευτών και εκπαιδευόμενων) κατά τη διάρκεια της επίσκεψής τους στα Χανιά τον Οκτώβριο του 2011. Η δεύτερη δραστηριότητα, Πάρε ένα Ρίσκο για αυτό το Δίσκο, έλαβε χώρα στο Πλύμουθ της Αγγλίας, όπου και ολοκληρώθηκε η υλοποίηση του σχεδίου P.I.T.A.G.O.R.A. στο πλαίσιο της γενικότερης δράσης Ολυμπιάδα των Μαθηματικών το Μάιο του 2012. Σκοπό έχει να συνδέσει την πολιτιστική κληρονομιά (συγκεκριμένα το Δίσκο της Φαιστού) με τη σημασία των μαθηματικών δεξιοτήτων στην καθημερινότητα των ενηλίκων και παράλληλα να αναδείξει κοινούς κώδικες επικοινωνίας σε μια πολυπολιτισμική ομάδα μέσω της τέχνης και της μαθηματικής σκέψης.
Ευχόμαστε η παρουσίαση της εμπειρίας του σχεδιασμού και της υλοποίησης των παιχνιδιών του σχεδίου να αποτελέσει στο μέλλον ένα χρήσιμο μεθοδολογικό εργαλείο σε ομάδες εκπαιδευτικών και εκπαιδευτών ενηλίκων και να δώσει πολλαπλά ερεθίσματα για νέες απόπειρες εναλλακτικών βιωματικών προσεγγίσεων στο πεδίο της εκπαίδευσης ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων.
Εργαστήρια Ελλάδας
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 1
Σκοπός του πρώτου εργαστηρίου ήταν το καλωσόρισμα της ομάδας εκπαιδευομένων και μια πρώτη γνωριμία μεταξύ μας. Μέσα από το Μουσείο Σχολικής Ζωής έγινε συσχέτιση της σχολικής μνήμης με τα μαθηματικά και αναδείχθηκε η διαδραστικότητα των δράσεων. Χρησιμοποιήθηκαν τα εκθέματα του ΜΣΖ, ειδικά διαμορφωμένες καρτέλες και ένα τραγούδι καλωσορίσματος με στίχους και μουσική ειδικά για αυτή την πρώτη συνάντηση.
Στον εξωτερικό χώρο του Μουσείου έγινε μια ολιγόλεπτη ενημέρωση για το Μουσείου και το φορέα (Φίλοι του ΜΣΖ). Προτάθηκε στους συμμετέχοντες να περιηγηθούν μόνοι τους στο χώρο του μουσείου με στόχο να ανακαλέσουν στη μνήμη τους στιγμές απ’ τη δική τους σχολική ζωή και να τις συσχετίσουν με τα εκθέματα. Σε ένα τραπέζι βρίσκονταν πέντε δεκάδες καρτελών διαφορετικού χρώματος. Σε κάθε καρτέλα αναγραφόταν μια φράση απ’ τις ακόλουθες: Μαθηματικά & Φύση / Μαθηματικά & Πόλη / Μαθηματικά & Παιχνίδι / Μαθηματικά & Τέχνη / Μαθηματικά & Ζωή / Μαθηματικά & Άνθρωπος. Ζητήθηκε απ’ τους συμμετέχοντες να διαλέξουν όποια καρτέλα ήθελαν (ή πρόλαβαν) για να συμπληρώσουν ένα βίωμά τους ή μια σκέψη τους πάνω στην καρτέλα σχετικά το θέμα που επέλεξαν. Αυτή την καρτέλα την πήραν μαζί τους στη συνέχεια, γιατί θα τη χρησιμοποιούσαν στην επόμενη δράση που έγινε στο αμφιθέατρο στο ΕΠΑΛ Ελ. Βενιζέλου. Εκεί οι καρτέλες αναρτήθηκαν σε ειδικά ταμπλό ανά θέμα και έγινε συζήτηση. Στο ΕΠΑΛ έγινε ολιγόλεπτη παρουσίαση του προγράμματος, γνωριμία με τους στόχους του προγράμματος και τις απαιτήσεις του. Με αφορμή αυτό έγινε η επόμενη δραστηριότητα ταξινόμησης των προσδοκιών των εκπαιδευομένων από το πρόγραμμα.
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 2
Σκοπός του δεύτερου εργαστηρίου ήταν η προσέγγιση της έννοιας του προσανατολισμού (πιο συγκεκριμένα από πού (προ-)έρχομαι), καθώς και η καλύτερη γνωριμία μεταξύ εκπαιδευτών/εκπαιδευομένων. Μέσα από το εργαστήριο προσπαθήσαμε να αναπτύξουμε δεξιότητες προσανατολισμού, ανυσματικές σχέσεις προέλευσης – κατεύθυνσης καθώς και να συσφίξουμε την ομάδα μέσα από ομαδοσυνεργατικές δεξιότητες.
Στον εξωτερικό χώρο του ΕΠΑΛ συγκεντρωνόμαστε γύρω από ένα μαύρο κύκλο που οριοθετεί το «εδώ». Τέσσερις κάρτες με τα σημεία του ορίζοντα σε όλες τις γλώσσες των εκπαιδευτών/μενων τοποθετούνται στο χώρο και προσανατολιζόμαστε με τη βοήθεια πυξίδας. Καθένας τραβάει για τη χώρα του και αφήνει εκεί μία καρτέλα που καταγράφεται η χώρα και η πόλη/χωριό. Στην «επιστροφή» μαζευόμαστε σε κυκλική διάταξη στον εσωτερικό χώρο του ΕΠΑΛ και ο καθένας από εμάς καταθέτει την προέλευσή του και κάποια δώρα του τόπου καταγωγής που επιθυμεί να μοιραστεί με τους υπόλοιπους. Στη συνέχεια μέσα από το πρόγραμμα Google Earth ο καθένας βρίσκει τη χώρα προέλευσής του και την ‘καρφιτσώνει’.
Μετά το τέλος αυτής της δραστηριότητας οι εκπαιδευόμενοι σχηματίζουν κύκλο. Στο κέντρο του κύκλου υπάρχει ένα κουβάρι. Όταν είναι όλοι έτοιμοι ο εκπαιδευτής παίρνει το κουβάρι στα χέρια του και εξηγεί ότι αυτό είναι το κουβάρι της ομάδας. Ένας κρατά την άκρη του κουβαριού, λέει το όνομα του, κάτι που του αρέσει να κάνει και κάτι που δεν του αρέσει και πετάει το κουβάρι σε κάποιο άτομο που επιθυμεί να γνωρίσει. Η διαδικασία συνεχίζεται μέχρι να μιλήσει και ο τελευταίος του κύκλου. Ο τελευταίος πετά στον προηγούμενο του το κουβάρι και προσπαθεί να θυμηθεί τα στοιχεία που του είχε δώσει ο προηγούμενος του. Ο εκπαιδευτής συμβουλεύει τους εκπαιδευόμενους να κρατάνε τεντωμένο το νήμα για να αισθάνονται και «απτικά» τη δυναμική της ομάδας.
Κλείνοντας το δεύτερο εργαστήριο οι εκπαιδευόμενοι παροτρύνθηκαν να γίνουν ζευγάρια με όποιον γνωρίζονταν από καθόλου έως λιγότερο και να γνωριστούν λέγοντας ο ένας στον άλλο κάποια στοιχεία από τον εαυτό του..Κατόπιν έγιναν τετράδες ή περισσότεροι. Στη συνέχεια παρουσίασε ο καθένας το ταίρι του στους άλλους.
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 3
Σκοπός του τρίτου εργαστηρίου είναι η γνωριμία με τα απλά γεωμετρικά σχήματα και ο υπολογισμός της περιμέτρου και του εμβαδού των σχημάτων αυτών. Παρουσιάστηκε το λογισμικό Geometer’s Sketchpad και εφαρμόστηκε από τους εκπαιδευόμενους όσον αφορά τις έννοιες επιφάνεια – εμβαδόν. Οι εκπαιδευόμενοι με μια ολιγόλεπτη εισήγηση γνώρισαν βασικές λειτουργίες του εκπαιδευτικού λογισμικού που είχε εγκατασταθεί στους υπολογιστές του εργαστηρίου. Στη συνέχεια με τη βοήθεια τριών φύλλων έργου κλήθηκαν να σχεδιάσουν τα γεωμετρικά σχήματα και να βρουν την περίμετρο και το εμβαδόν τους χωρίς τη χρήση μαθηματικών τύπων αλλά με τις επιλογές του προγράμματος.
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 4
Το τέταρτο εργαστήριο αποτέλεσε συνέχεια του τρίτου. Στα εργαστήρια 3 και 4 οι εκπαιδευόμενοι εκφράστηκαν δημιουργικά ζωγραφίζοντας τετράγωνα τα οποία αξιοποίησαν για την απόδειξη και κατανόηση του Πυθαγόρειου Θεωρήματος στην 1η Δραστηριότητα του 4ου Εργαστηρίου. Μοιράστηκαν στους εκπαιδευόμενους 50 τετράγωνα χαρτιά 10 Χ 10 εκ. για να γράψουν ο κάθε ένας το όνομά του με ιδιαίτερο τρόπο και να δημιουργήσει, ανάλογα με τις ικανότητες και τις επιθυμίες του, χρησιμοποιώντας ξυλομπογιές ή μαρκαδόρους σε διάφορα χρώματα. Για να σχεδιαστούν όλα τα χαρτιά κάθε εκπαιδευόμενος χρειάστηκε να ασχοληθεί με 3 ή και 4, 5 χαρτιά. Στη συνέχεια στην αρχή του 4ου εργαστηρίου συγκεντρώθηκαν τα 50 χαρτιά και δημιουργήθηκαν τρία τετράγωνα 3Χ3, 4Χ4 και 5Χ5. Τοποθετήθηκαν κατάλληλα ώστε να έχουν ανά δύο ένα κοινό σημείο και στο εσωτερικό τους να σχηματίζεται ένα ορθογώνιο τρίγωνο. Τέθηκε ο προβληματισμός σχετικά με το εμβαδόν των τετραγώνων και αν το άθροισμα των 3Χ3 και 4Χ4 είναι ίσο με το εμβαδόν 5Χ5. Η παρατήρηση και μέτρηση των μικρότερων τετραγώνων έδινε την απάντηση που ουσιαστικά αποδεικνύει το Πυθαγόρειο Θεώρημα.
Τέλος το παιχνίδι ρόλων με τη διαθήκη του (τάδε) και την κληρονομιά με το οικόπεδο και τον πίνακα του Βαζαρέλι μεταφέρεται στο εργαστήριο υπολογιστών όπου οι εκπαιδευόμενοι καθοδηγούνται να αναπαραστήσουν στις οθόνες των υπολογιστών τη λύση του προβλήματος χρησιμοποιώντας το πρόγραμμα Geometer’s Sketchpad (γνωστό σ’ αυτούς απ’ το προηγούμενο εργαστήριο). Στη συνέχεια καθοδηγούνται να αναπαραστήσουν μια λεπτομέρεια από πίνακα του Βαζαρέλι και να τη χρωματίσουν σύμφωνα με την επίλυση κάποιων γρίφων.
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 5
Σκοπός του πέμπτου εργαστηρίου ήταν η σύνδεση των μαθηματικών με την καθημερινή ζωή και με παιχνίδια και γρίφους που περιέχουν μαθηματικά. Οι γρίφοι αυτοί μέσω των μαθηματικών γίνονται φορείς σκέψης, προβληματισμού και μάθησης. Ο εκπαιδευόμενος θα πρέπει να εικάσει, να ανακαλύψει, να εξετάσει την ορθότητα της λύσης του και ίσως χρειαστεί να ξαναπροσπαθήσει από την αρχή, ξεκινώντας με μια νέα εικασία κ.ο.κ. Στην αρχή οι εκπαιδευόμενοι συζήτησαν σε σχέση με δυο γρίφους που είχαν πάρει μέσω email και τους μοιράσθηκαν σε καρτέλες τρεις γρίφοι. Μετά έγινε προβολή της ταινίας των Luis Piedrahita και Rodrigo Sopeña, «La Habitacion de Fermat» (2007) – Μεταφρασμένος τίτλος: «Το δωμάτιο του Φερμά», διάρκειας 88 λεπτών. Η ταινία ήταν στην Ισπανική γλώσσα με Ελληνικούς υπότιτλους. Σύμφωνα με την υπόθεση της ταινίας τέσσερις μαθηματικοί που δεν γνωρίζονται μεταξύ τους, καλούνται από ένα άγνωστο πρόσωπο, σε μία συνάντηση κορυφής με το πρόσχημα της επίλυσης ενός μεγάλου αινίγματος. Στο δωμάτιο στο οποίο συναντώνται, πρέπει να ανακαλύψουν εγκαίρως όχι μόνο τις απαντήσεις στους γρίφους που τους τίθενται, αλλά και τα γεγονότα που φαίνεται να τους συνδέουν μεταξύ τους. Τα εφαρμοσμένα μαθηματικά οδηγούν στο σενάριο, σε μια εμβάθυνση στις ανθρώπινες σχέσεις. Κατά την διάρκεια της ταινίας έγινε τρεις φορές διακοπή της προβολής για προσπάθεια επίλυσης των αντίστοιχων γρίφων που είχαν μοιρασθεί, καθώς και γενικότερη συζήτηση πάνω σε αυτούς.
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 6
Το έκτο εργαστήριο έγινε στο πλαίσιο της επίσκεψης των εταίρων στην Ελλάδα και αναφέρεται στα Παιχνίδια Πόλης. Δημιουργήθηκαν διαδρομές στην πόλη μας ακολουθώντας κατεύθυνση προς την Δύση. Ξεκινώντας από κεντρικό σημείο της πόλης κάθε μέλος της ομάδας παίρνει α)Χάρτη της πόλης με σημειωμένη την διαδρομή που πρόκειται να ακολουθηθεί, β) Βιβλιαράκι με πληροφορίες για όλα τα αξιοθέατα της διαδρομής, γ) Χρονοδιάγραμμα σχετικό με την ιστορία της πόλης, δ) ένα αντικείμενο από 6 ομάδες αντικειμένων που έχουν σχέση με 6 αξιοθέατα της πόλης, που βρίσκονται στην συγκεκριμένη διαδρομή της πόλης. Τα αντικείμενα που παίρνει το κάθε μέλος της ομάδας δημιουργούν 6 υποομάδες. Μπροστά σε κάθε αξιοθέατο η υποομάδα που έχει το σχετικό με το αξιοθέατο αντικείμενο, πρέπει να βρει ένα ενδιαφέροντα τρόπο για να παρουσιάσει τις πληροφορίες από το σχετικό βιβλιαράκι, που το αφορούν, στην υπόλοιπη ομάδα. Η υπόλοιπη ομάδα μετά την παρουσίαση πρέπει να: α) Βρει την σχέση που έχει το αντικείμενο της υποομάδας που παρουσίασε με τις πληροφορίες που αφορούν το κτίριο που παρουσιάστηκε. β) να απαντήσει σε γρίφο μαθηματικό που σχετίζεται με το αξιοθέατο ειδικότερα ή την πόλη γενικότερα.
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 7
Σκοπός του εργαστηρίου αυτού είναι η επαφή με τους αριθμούς, τα ποσοστά και τις γραφικές τους παραστάσεις στην καθημερινή ζωή. Στην αρχή προβλήθηκε ένα video με τίτλο «Η ελληνική καθημερινότητα σε αριθμούς» από το google. Οι εκπαιδευόμενοι μετά την προβολή γίνονται ομάδες των δύο όπου καλούνται να συζητήσουν τι σήμαιναν οι αριθμοί στο video και αν ήταν εύκολο να τους συγκρατήσουν. Μετά τη συζήτηση στη δυάδα ενώνονται σε τετράδες. Ακολουθεί το παιχνίδι «Ταμπού» με λέξεις κλειδιά, σχετικές με το κεντρικό θέμα. Ένας υπεύθυνος από κάθε ομάδα θα έχει τις κάρτες στα χέρια του και θα ζητά από τους υπόλοιπους να μαντέψουν την λέξη. Αυτός βοηθά όσο μπορεί την ομάδα του με περιγραφές κτλ. Μετά από αυτό η κάθε ομάδα θα αναλάβει την τρίτη δραστηριότητα που περιλαμβάνει τρεις ασκήσεις. Η κάθε άσκηση θα είναι σε μια καρτέλα που πίσω θα έχει την λύση, για να μπορούν να την βλέπουν αν χρειαστεί. Η πρώτη άσκηση είναι κοινή, η δεύτερη διαφορετική αλλά εύκολη και η τρίτη είναι διαφορετική για κάθε ομάδα και συνοδεύεται με άσκηση εσωτερική που έχει να κάνει με τη δημιουργία διαγράμματος στο excel. Αφού οι εκπαιδευόμενοι έχουν “μυηθεί” στις διάφορες μορφές στατιστικών απεικονίσεων (σχεδιασμός του ίδιου διαγράμματος στο χαρτόνι και να κολλήσουν και τις καρτέλες με τις λέξεις) καλούνται να επιλέξουν όποια απεικόνιση επιθυμούν και να τη μετασχηματίσουν εικαστικά εμπνεόμενοι από εικόνες της πατρίδας τους.
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 8
Σκοπός αυτού του εργαστηρίου είναι η επαφή των εκπαιδευομένων με τις έννοιες «τύχη», «πιθανότητα», «βεβαιότητα». Στην αρχή γίνεται ολιγόλεπτη συζήτηση μεταξύ εκπαιδευομένων και εκπαιδευτών για τα τυχερά παιχνίδια (γνώση, εμπειρία) στις χώρες προέλευσης των εκπαιδευόμενων. Γίνεται συσχέτιση με τα έθιμα των Χριστουγέννων και κατάθεση βιωμάτων τόσο από τους εκπαιδευόμενους όσο και από τους εκπαιδευτές. Κάθε ομάδα δίνει δικούς της εμπειρικούς ορισμούς. Γίνεται ανάγνωση κειμένου σχετικά με τους τυχερούς-άτυχους. Έπειτα παρακολουθούμε ένα βίντεο σχετικό με τις πιθανότητες. Δίνονται οι ορισμοί «ενδεχόμενο, δειγματικός χώρος» και προσεγγίζονται οι πιθανότητες μέσω της θεωρίας των συνόλων. Παίζουμε ένα παιχνίδι με κέρμα και κατανοούμε την πιθανότητα του μισού (½). Έπειτα παίζουμε παιχνίδι με ένα ζάρι και προσεγγίζουμε την πιθανότητα 1/6. Αναφερόμαστε και στις πιθανότητες στη Βιολογία (ΧΧ-ΧΨ). Τέλος σε ένα άλλο παιχνίδι προβληματιζόμαστε για την επιλογή του σωστού κουτιού που θα είχε μέσα κάποιο έπαθλο και όχι εκείνων που θα είχαν μέσα κάτι ασήμαντο.
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 9
Σκοπός αυτού του εργαστηρίου ήταν να προσεγγίσουμε τα Μαθηματικά μέσα από τη μουσική, το φαγητό και το χορό. Με αφορμή την έλευση του καινούριου χρόνου, εξετάσαμε μαθηματικές έννοιες και αρχές μέσα σε μια διαπολιτισμική συνάντηση που ήταν εστιασμένη στη μουσική, στο χορό και στη γαστρονομία. Κάθε εκπαιδευόμενος είχε φέρει φαγητά διαφόρων γεύσεων που προσφέρουν την Πρωτοχρονιά στον τόπο του. Όλοι δοκίμασαν τις καινούριες γεύσεις, τις σύγκριναν με εκείνες του τόπου τους και αντάλλαξαν τις συνταγές που τους άρεσαν. Στη συνέχεια, χόρεψαν παραδοσιακούς χορούς της χώρας τους, χωρισμένοι σε ομάδες όπου εκπροσωπούνταν τα διαφορετικά έθνη. Μάλιστα προσπάθησαν να διδάξουν ο ένας στον άλλο διάφορα είδη χορών. Οι εκπαιδευτές εξήγησαν τα κοινά σημεία της μουσικής των διαφόρων χωρών, καθώς και τα κοινά μουσικά σχήματα που ακολουθούν αυτού του είδους οι παραδοσιακοί χοροί. Δόθηκε έμφαση στη μαθηματική πλευρά της μουσικής και του χορού καθώς και στην αλγοριθμική πλευρά των συνταγών της κάθε χώρας. Οι εκπαιδευόμενοι στη συνέχεια προσπάθησαν να βρούν ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στη μουσική και τους χορούς τους.
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ 10
Σκοπός του συγκεκριμένου εργαστηρίου ήταν η σύνδεση των Μαθηματικών με τη καθημερινή Ζωή και πιο συγκεκριμένα για τα ημερολόγια και την ιστορία τους. Οι εκπαιδευόμενοι μέσα από μια παρουσίαση σε powerpoint καλούνται να κατανοήσουν την ανάγκη μέτρησης του χρόνου με τη βοήθεια του ημερολογίου και να γνωρίσουν την ιστορική εξέλιξη των ημερολογίων από το παρελθόν μέχρι σήμερα καθώς και τα προβλήματα που υπάρχουν στην μέτρηση του χρόνου. Μέσα από ένα video ταξιδεύουν από το παρελθόν μέχρι το σήμερα στο θαυμαστό κόσμο των ημερολογίων και των προβλημάτων μέτρησης του χρόνου. Στη συνέχεια με τη βοήθεια του λογισμικού Microsoft word καθοδηγούνται να δημιουργήσουν ένα ημερολόγιο με εικόνες για τους διάφορους μήνες του έτους από τη πατρίδα τους επιλεγμένες ώστε να ταιριάζουν στις διάφορες εποχές του έτους. Ακόμη τους δόθηκε ένα φύλλο έργου με προβλήματα υπολογισμού για δίσεκτα έτη με ένα αλγόριθμο που τους γνωστοποιήθηκε κατά τη διάρκεια της παρουσίασης.
Βιβλιογραφία
Anderson, M. L. (2005). Representation, evolution and embodiment. In: D. Smith (ed) Evolutionary Biology and the Central Problems of Cognitive Science, a special issue of Theoria et Historia Scientiarum 9(1).
Βεργίδης, Δ. & Καραλής, Θ. (2004). Τυπολογίες και Στρατηγικές στην Εκπαίδευση Ενηλίκων, Εκπαίδευση Ενηλίκων, 2: 11-16.
Gardner, H. (1990). Art Education and Human Development. Los Angeles: The Getty Education Institute for the Arts.
Griffin, C. (2006). Η διά βίου μάθηση ως πολιτική, στρατηγική και πολιτισμική πρακτική. μτφρ. Γ. Α. Κουλαουζίδης. Εκπαίδευση Ενηλίκων, 9 (Σεπτέμβριος – Δεκέμβριος 2006): 19 – 27.
Κόκκος, Α. & Λιοναράκης, Α. (1998). Ανοικτή και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση Τόμος Β. Σχέσεις διδασκόντων – διδασκομένων. Πάτρα: Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.
Κόκκος, Α. (1999). Εκπαίδευση Ενηλίκων: Το Πεδίο, οι Αρχές Μάθησης, οι Συντελεστές. ΕΑΠ: Πάτρα.
Κόκκος, Α. (2005). Εκπαίδευση Ενηλίκων: Ανιχνεύοντας το πεδίο. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Knowles, M. S. (1973). The adult learner: A neglected species. Houston: Gulf Publishing Company.
Knowles, M. S. (1980). The modern practice of adult education: From pedagogy to andragogy. Chicago: Follett.
Kolb, D. A. (1984). Experiential learning: Experience as the source of learning and development (Vol. 1). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Lindeman, E. C. (1961). The Meaning of Adult Education. Montreal: Harvest House.
Lowe, J. (1982). Education of adults: a world perspective. Unesco: Paris.
Merriam, S. B. & Caffarella, R. S. (1999). Learning in Adulthood: A Comprehensive Guide. (2nd Edition). San Francisco: Jossey-Bass.
Dewey, J. (1934). Art as Experience. USA: The Penguin Group.
Olson, M. (2000). Power and Prosperity: Outgrowing Communist and Capitalist Dictatorship. New York: Basic Books.
Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. (2011). Νέο Σχολείο (Σχολείο 21ου αιώνα)- Νέο Πρόγραμμα Σπουδών. Αθήνα: ΠΙ.
Πολέμη-Τοδούλου, Μ. (2011). Ρόλοι στη σχολική τάξη : μια άσκηση για την κατανόηση της ηγετικής λειτουργίας των ρόλων σε μια ομάδα. Μ.Π.Ε.
Πρόκου, Ελ. (2004). Παγκοσμιοποίηση, κοινωνία της γνώσης και διά βίου μάθηση, Εκπαίδευση Ενηλίκων, 2: 4-10.
Perkins, D. (1994). The Intelligent Eye. Learning to Think by Looking at Art. Los Angeles: The J. Paul Getty Trust.
Rogers, A. (2002). Η Εκπαίδευση Ενηλίκων. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Τσιμπουκλή, Α. & Φίλλιπς, Ν. (2008). Εκπαίδευση εκπαιδευτών ενηλίκων. Αθήνα: ΙΔΕΚΕ.
Jarvis, P. (2004). Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση και Κατάρτιση: Θεωρία και Πράξη. Αθήνα: Μεταίχμιο.
Freire, P. (1985). Πρόσκληση για κριτική συνειδητοποίηση και αποεκπαίδευση. Για μια απελευθερωτική αγωγή. Ανθολόγηση παιδαγωγικών κειμένων. Αθήνα: ΚΕ.ΜΕ.Α.