ΕΝΔΟΣΧΟΛΙΚΗ ΒΙΑ ΚΑΙ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΣ: Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΤΗΣ ΤΑΞΗΣ

ISSN:1792-2674

Γκερτσάκης Νικόλαος

gernick2@gmail.com

Σύμβουλος Εκπαίδευσης ΠΕ70

Περίληψη

Με το νόμο 5029/2023 τέθηκε ένα νέο πλαίσιο πρόληψης και αντιμετώπισης της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού (Ε.ΒΙ.Ε) στη βάση της ενίσχυσης των σχέσεων εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών της εκπαιδευτικής κοινότητας. Σκοπός της εισήγησης είναι η προσέγγιση αυτού του νέου πλαισίου από τη θέση του εκπαιδευτικού της τάξης, με εστίαση στα μέτρα πρόληψης. Μεθοδολογικά, το υλικό που εμπεριέχεται στη σχετική ψηφιακή πλατφόρμα του ΥΠΑΙΘΑ, αποτέλεσε τη βάση πάνω στην οποία στοιχειοθετήθηκε ο ρόλος του εκπαιδευτικού σε περιστατικά ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού. Τα συμπεράσματα καταδεικνύουν την ανάγκη για ενεργητική συμμετοχή των εκπαιδευτικών της τάξης στην αντιμετώπιση, αλλά κυρίως την πρόληψη τέτοιων φαινομένων.

Λέξεις κλειδιά: ενδοσχολική βία, εκφοβισμός, εκπαιδευτικός τάξης

1. Εισαγωγή

Το bulling, ο σχολικός εκφοβισμός, η εκφοβιστική συμπεριφορά στο σχολείο, είναι κάποιοι από τους όρους που χρησιμοποιούνται στην προσπάθεια περιγραφής ενός κοινωνικού φαινομένου, που δεν αφήνει αλώβητα τα εμπλεκόμενα παιδιά (αδόκιμοι πλέον οι όροι «δράστες» και «θύματα»). Γονείς, εκπαιδευτικοί, ακαδημαϊκοί, ειδικοί επιστήμονες και πολιτεία καλούνται να διαχειριστούν και να τιθασεύσουν το φαινόμενο αυτό, του οποίου τα βασικά συστατικά στοιχεία αμφισβητούνται υπό την ανάδειξη νέων σύγχρονων μορφών εκφοβιστικής συμπεριφοράς, αλλά και της διερεύνησης όλο και περισσότερο των εμπειριών των εμπλεκόμενων μερών (Σκλάβου, Παπαμιχαήλ & Σταμάτη, 2024).

Στην εισήγηση αυτή το φαινόμενο εξετάζεται υπό το πρίσμα του νέου κανονιστικού πλαισίου (Ν.5029/2023) και εστιάζει στο ρόλο του εκπαιδευτικού κατά βάση στο πεδίο της πρόληψης. Η θεσμική δικτύωση και η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών σε θέματα διαχείρισης φαινομένων ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού, απαιτεί εξειδίκευση σε τομείς που ξεπερνούν τη διδακτική πρακτική, αποτελούν ανάγκες, οι οποίες έχουν καταδειχτεί από τις έρευνες της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας (Αρτινοπούλου,  Μπαμπάλης  & Νικολόπουλος, 2016).

2. Κυρίως μέρος

2.1 Ορισμός της Ενδοσχολικής Βίας και του Εκφοβισμού (Ε.ΒΙ.Ε.)

Για τις μορφές ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού, οι οποίες συχνά αναφέρονται με τον όρο bullying, έχουν δοθεί ποικίλοι ορισμοί (ενδεικτικά Αρτινοπούλου, Μπαμπάλης, Τσώλη & Νικολόπουλος, 2023: Bulut et all, 2020: Politi, 2014). Γενικά, ο ευρέως χρησιμοποιούμενος όρος bullying δηλώνει μια επιθετική συμπεριφορά που εμπρόθετα προκαλεί σε κάποιον σωματικό τραυματισμό ή/και ψυχική δυσφορία (Olweus, 2013).

Με το νέο πλαίσιο δίνεται ένας συγκεκριμένος, σαφής, αρκετά αναλυτικός, ορισμός για χρήση στην εκπαιδευτική πράξη. Στο άρθρο 4 του Ν.5029/2023 αναφέρεται ότι «κάθε μορφή σωματικής, λεκτικής, ψυχολογικής συναισθηματικής, κοινωνικής, ρατσιστικής, σεξουαλικής, ηλεκτρονικής, διαδικτυακής ή άλλης βίας και παραβατικής συμπεριφοράς, που πλήττει τη σχολική κοινότητα και διαταράσσει την εκπαιδευτική διαδικασία, συνιστά ενδοσχολική βία και εκφοβισμό…». Στη συνέχεια ο παραπάνω ορισμός αναλύεται διεξοδικά και πλέον (και νομοθετικά) για το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα μορφές ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού είναι οι εξής:

• α) η προσβολή της αξιοπρέπειας, της τιμής και της υπόληψης του μαθητή,
• β) η συστηματική ή σκόπιμη ή επαναλαμβανόμενη απειλή και προσβολή της προσωπικότητας, της σωματικής ακεραιότητας ή της ψυχικής ισορροπίας των μαθητών,
• γ) η ανεπιθύμητη, επιθετική συμπεριφορά που εκδηλώνεται μεταξύ παιδιών σχολικής ηλικίας και η ανάλογη συμπεριφορά εκπαιδευτικών που περιλαμβάνει πραγματική ή αντιληπτή ανισορροπία δύναμης,
• δ) η παρεμπόδιση της ομαλής διεξαγωγής των μαθημάτων και ο βίαιος αποκλεισμός μαθητών είτε από την εκπαιδευτική διαδικασία είτε από τη συμμετοχή τους στην καθημερινή σχολική ζωή, καθώς και ο εν γένει κοινωνικός αποκλεισμός, οι απειλές και η ψυχολογική βία στις επαφές των μαθητών με τους συμμαθητές τους,
• ε) η επιβολή με τη βία και ο εξαναγκασμός σε πράξεις ή παραλείψεις παρά τη θέληση των μαθητών,
• στ) οποιαδήποτε μορφή βίαιης ή απαξιωτικής συμπεριφοράς ή η ενθάρρυνση σε διάπραξη βίαιων εκδηλώσεων που διαταράσσουν τη σχολική γαλήνη και πλήττουν το κύρος της εκπαιδευτικής κοινότητας,
• ζ) ο εκφοβισμός ή η εκδήλωση ρατσιστικών συμπεριφορών ικανών να διαταράξουν την ψυχική ισορροπία και να πλήξουν μαθητές με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά,
• η) η προσβολή, οι διακρίσεις ή οι παρενοχλήσεις στη βάση των θρησκευτικών πεποιθήσεων, της εθνοτικής καταγωγής, της φυλής, του φύλου, του σεξουαλικού προσανατολισμού, της ταυτότητας φύλου, της έκφρασης ή των χαρακτηριστικών φύλου, της αναπηρίας, της κατάστασης υγείας και της σωματικής ή άλλης πραγματικής κατάστασης του μαθητή.

Στην ειδική ψηφιακή πλατφόρμα για την αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού stop-bullying.gov.gr (Υ.Α. 35692/ΓΔ4/08-04-2024) έχει αναρτηθεί σχετικό υλικό, ωστόσο ο ορισμός και το εννοιολογικό υπόβαθρο βρίσκονται σε πρωτόκολλά, στα οποία δεν έχει άμεση πρόσβαση το σύνολο των εκπαιδευτικών, παρά μόνο οι υπεύθυνοι αποδέκτες αναφορών Ε.ΒΙ.Ε. κάθε σχολικής μονάδας. Εξυπακούεται ότι με μέριμνα των διευθυντών των σχολικών μονάδων, στην αρχή του κάθε σχολικού έτους, αυτό το υλικό καλό είναι να προωθείται σε κάθε εκπαιδευτικό.

2.2 Μέτρα πρόληψης της ενδοσχολικής βίας σε επίπεδο εκπαιδευτικού

Τα μέτρα πρόληψης Ε.ΒΙ.Ε. σε επίπεδο εκπαιδευτικού, σύμφωνα με το  «Πρωτόκολλο Πρόληψης Ενδοσχολικής Βίας και Εκφοβισμού (Ε.ΒΙ.Ε.)» της ψηφιακής πλατφόρμας stop-bullying.gov.gr/investigates, αναπτύσσονται σε εννέα (9) άξονες. Επιγραμματικά, το πλαίσιο δράσεων σε επίπεδο εκπαιδευτικού προβλέπει:

• Μέντορες εκπαιδευτικούς με κατάρτιση και εμπειρία στη διαχείριση περιστατικών Ε.ΒΙ.Ε. για την καθοδήγηση/στήριξη των εκπαιδευτικών που δεν έχουν λάβει αντίστοιχη επιμόρφωση. Στον άξονα αυτό μπορούν να αξιοποιηθούν οι πρόνοιες των άρθρων 93 & 103 του Ν.4823/2021 πέρι ορισμού μεντόρων στις σχολικές μονάδες. Επίσης, θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στην κατεύθυνση αυτή οι ώρες ενδοσχολικής επιμόρφωσης, που προβλέπονται στα άρθρα 95 & 96 του Ν.4823/2021, με στόχο τη δημιουργία μιας κοινότητας ανταλλαγής εμπειριών και μάθησης «ομοτίμων» (ενδεικτικά Weidinger & Gollob, 2022).
• Καλλιέργεια κοινωνικών δεξιοτήτων (όπως η συνεργασία, η ενεργητική ακρόαση, ο σεβασμός του προσωπικού χώρου κ.α.), οι οποίες πέρα από την άμεση διδασκαλία, είναι δυνατόν να διδαχτούν μέσα από τη θέσπιση κανόνων και την επίδειξη κοινωνικών δεξιοτήτων από ενήλικες (ενδεικτικά Βασιλόπουλος & Αραπάκος, 2022). Για την επίτευξη του στόχου αυτού μπορεί να συμβάλει η ανάδειξη κοινωνικών θεμάτων – εφαρμογή βιωματικών δραστηριοτήτων μέσω διαθεματικότητας στο αντικείμενο διδασκαλίας, στα εργαστήρια δεξιοτήτων ή μέσω στοχευμένων προαιρετικών προγραμμάτων συναφών θεματικών ενοτήτων. Στην ψηφιακή πλατφόρμα stop-bullying.gov.gr/, στο τμήμα που απευθύνεται σε εκπαιδευτικούς, υπάρχει πλούσιο υλικό για εργαστήρια δεξιοτήτων (λ.χ. «Η σχολική διαμεσολάβηση ομηλίκων ως μέσο αντιμετώπισης των συγκρούσεων»). Επιπρόσθετα, η διαχείριση της τάξης βάσει των αρχών της ισότητας, του σεβασμού, της αλληλεγγύης και της αποδοχής στη διαφορετικότητα και η ενθάρρυνση της συνεργατικής μάθησης, συνιστώνται ως πρακτικές μέσα από τις οποίες ο εκπαιδευτικός της τάξης θα οικοδομήσει ένα εκπαιδευτικό περιβάλλον πρόληψης της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού.
• Δημιουργία κλίματος επικοινωνίας, εμπιστοσύνης και ασφάλειας με τους μαθητές/τριες. Προτείνεται το «Κουτί Επικοινωνίας», το οποίο θα δίνει τη δυνατότητα στους/στις μαθητές/τριες να καταθέσουν, χωρίς το φόβο αντεκδίκησης, τα βιώματά τους και τους προβληματισμούς τους σχετικά με συγκεκριμένα περιστατικά ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού. Επιπρόσθετα, προτείνεται η καθιέρωση ώρας με τίτλο «Κοινωνία της Τάξης», στην οποία οι μαθητές/τριες θα εκφράζουν τους προβληματισμούς τους και τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν στη σχολική ζωή. Αυτός ο άξονας απαιτεί από των εκπαιδευτικό να επιδείξει δεξιότητες επικοινωνίας και συντονισμού (ενδεικτικά Σταμάτης, 2013).
• Στήριξη ευάλωτων μαθητών/τριών: Η έγκαιρη αναγνώριση, από την πλευρά των εκπαιδευτικών, των στοιχείων συμπεριφοράς των μαθητών/τριών που παραπέμπουν σε Ε.ΒΙ.Ε. και η στήριξη των πλέον ευάλωτων είναι σημαντικός παράγοντας πρόληψης. Είναι τεκμηριωμένο ότι τα ευάλωτα παιδιά δέχονται, αλλά και ασκούν πράξεις εκφοβισμού. Στους/τις μαθητές/τριες αυτούς/τές θα πρέπει να ανατίθενται ρόλοι και αποστολές, ώστε να ενισχύεται η υπευθυνότητά τους και να βελτιώνεται ο δεσμός τους με τη σχολική κοινότητα. Επίσης, θα πρέπει οι ευάλωτοι/ες μαθητές/τριες να εντάσσονται σε ομάδες με απώτερο σκοπό τη βελτίωση των κοινωνικών τους δεξιοτήτων και σχέσεων (Antoniou et al., 2009).
• Συχνή επικοινωνία με τους γονείς/κηδεμόνες για την στήριξη ευάλωτων μαθητών/τριώναλλά και για την ενημέρωση σχετικά με παραβατικές συμπεριφορές. Η εμπειρία της πράξης δείχνει ότι σε κάποιες περιπτώσεις υπάρχει θέμα επικοινωνίας μεταξύ γονέων και εκπαιδευτικών. Κοινό φαινόμενο αποτελεί η συχνή άρνηση γονέων να αποδεχτούν τα όσα οι εκπαιδευτικοί περιγράφουν για το παιδί τους. Προτείνεται η δημιουργία τυποποιημένων διαύλων επικοινωνίας, ύστερα από προσεκτική προετοιμασία, με βάση και τα οριζόμενα στο άρθρο 14 του Π.Δ.79/2017 (ειδική παιδαγωγική συνεδρίαση, ενημέρωση γονέων, συνεργασία με Συμβούλους Εκπαίδευσης, ΚΕΔΑΣΥ κ.α.).

Καμία από τις παραπάνω προτεινόμενες παρεμβάσεις δεν είναι δυνατό να εφαρμοστεί, αν ο εκπαιδευτικός δεν έχει υιοθετήσει μια θετική, ενεργητική στάση για την αντιμετώπιση φαινομένων ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού. Ωστόσο, μερικές φορές οι εκπαιδευτικοί δεν επεμβαίνουν. Φυσικά υπάρχουν ποικίλοι λόγοι για την αδράνεια αυτή, όπως η άγνοια για την ύπαρξη περιστατικών Ε.ΒΙ.Ε. στο συγκεκριμένο σχολείο, η γενικότερη έλλειψη επιμόρφωσης για το φαινόμενο, οι προσωπικές πεποιθήσεις και κοινωνικές σχέσεις, που οδηγούν σε ανοχή κάποιων συμπεριφορών. Επίσης, η επιβολή ποινών, η άκαμπτη αυστηρότητα, χωρίς εξηγήσεις και διάλογο, όλα αυτά δεν εκλαμβάνονται ως θετική στάση του εκπαιδευτικού. Θετική, ενεργητική είναι η στάση που πέρα από το σεβασμό στο κανονιστικό πλαίσιο, περιλαμβάνει ατομική υποστήριξη στα παιδιά που είναι ευάλωτα να δεχτούν ή να ασκήσουν εκφοβισμό. Σε επίπεδο τάξης, η εμπλοκή του συνόλου των μαθητών/τριών με την καλλιέργεια της συνεργασίας μέσα από εκπαιδευτικές δράσεις. Σε επίπεδο συστήματος, θετική, ενεργητική στάση είναι η επιδίωξη εμπλοκής των γονέων και των ειδικών (λ.χ. ψυχολόγος, κοινωνικός λειτουργός). Γενικά, όταν ο εκπαιδευτικός παρεμβαίνει προσωπικά και δηλώνει πως φαινόμενα Ε.ΒΙ.Ε. δεν είναι αποδεκτά, ικανοποιεί το αίσθημα δικαίου των μαθητών/τριών του και συμβάλει στην ελαχιστοποίηση του φαινομένου (De Luca et al., 2019).

3. Συμπεράσματα-Προτάσεις

Ο ρόλος του εκπαιδευτικού της τάξης στην πρόληψη και την αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού (Ε.ΒΙ.Ε.) είναι κρίσιμος καθώς, πέρα από τη διαχείριση των περιστατικών, αποτελεί κύριο παράγοντα για την ανάπτυξη ενός θετικού σχολικού κλίματος, χωρίς επιθετικότητα, με σχέσεις αλληλοϋποστήριξης και σεβασμό στη διαφορετικότητα. Για ακόμα μια φορά, τονίζεται η σημασία της πρόληψης, καθώς τα ερευνητικά δεδομένα καταδεικνύουν ότι σε σχολεία που εφαρμόστηκαν οργανωμένα προγράμματα, με ενεργό συμμετοχή των εκπαιδευτικών της τάξης, βελτιώθηκε το σχολικό κλίμα και μειώθηκαν τα περιστατικά ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού (ενδεικτικά Sainz & Martín-Moya, 2023).

Η πρώτη συνθήκη, για την ενίσχυση του ρόλου του εκπαιδευτικού, είναι η ευαισθητοποίηση των μελών της σχολικής κοινότητας για τα φαινόμενα ενδοσχολικής βίας και εκφοβισμού. Ειδικά οι γονείς πρέπει να ενημερωθούν για το τι συνιστά και τι δε συνιστά περιστατικό Ε.ΒΙ.Ε., να αποδεχτούν το ρόλο του εκπαιδευτικού ως επαγγελματία-επιστήμονα και να εμπιστευτούν το σχολείο ως σύστημα που δρα με γνώμονα το καλό του παιδιού. Η δεύτερη συνθήκη είναι να αναπτυχθούν οι δεξιότητες των εκπαιδευτικών της πράξης στην πρόληψη και διαχείριση περιστατικών Ε.ΒΙ.Ε.. Πρέπει να δοθούν ευκαιρίες για μελέτη και παρατήρηση επιτυχημένων πρακτικών, να γίνεται πειραματική εφαρμογή νέων ιδεών και να προβάλλονται τα θετικά αποτελέσματα προγραμμάτων παρέμβασης. Η τρίτη συνθήκη είναι η η συνεννόηση μεταξύ των εκπαιδευτικών της σχολικής μονάδας, εντός του πλαισίου λειτουργίας του Συλλόγου Διδασκόντων, η εξοικείωση με τις ενέργειες των στελεχών της εκπαίδευσης (λ.χ. λειτουργία Ομάδας Δράσης) και  -το σημαντικότερο- η υιοθέτηση μιας σχολικής κουλτούρας, που θα αποσκοπεί στην επίτευξη συγκεκριμένων ενδοσχολικών στόχων για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνόγλωσση

Αρτινοπούλου, Β., Μπαμπάλης, Θ., & Νικολόπουλος, Β. (2016). Πανελλήνια έρευνα για την Ενδοσχολική Βία και τον Εκφοβισμό στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας & Θρησκευμάτων. Ανακτήθηκε στις, 3(11), 2018.

Αρτινοπούλου, B., Μπαμπάλης, Θ., Τσώλη, Κ., Νικολόπουλος, Β., (2023) Σχολικός Εκφοβισμός Θεωρία, ‘Έρευνα και Πρακτικές. Αθήνα: Εκδόσεις Διάδραση.

Βασιλόπουλος, Σ., & Αραπάκος, Λ. (2022). Ομάδες Ψυχοεκπαίδευσης: Θεωρία & Πράξη, Κοινωνικές δεξιότητες. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών, Τμήμα Επιστημών της Εκπαίδευσης και της Κοινωνικής Εργασίας. Ανακτήθηκε από: https://eclass.upatras.gr/modules/document/file.php/PDE1449/%CE%9A%CE%BF%CE%B9%CE%BD%CF%89%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82%20%CE%B4%CE%B5%CE%BE%CE%B9%CF%8C%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B5%CF%82.pdf

Νόμος 4823/2021 «Αναβάθμιση του σχολείου, ενδυνάμωση των εκπαιδευτικών και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α136/03-08-2021).

Νόμος 5029/2023 «Ζούμε αρμονικά μαζί – Σπάμε τη σιωπή: Ρυθμίσεις για την πρόληψη και αντιμετώπιση της βίας και του εκφοβισμού στα σχολεία και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α55/10-03-2023).

ΠΔ 79/2017: «Οργάνωση και λειτουργία νηπιαγωγείων και δημοτικών σχολείων» (ΦΕΚ Α109/01.08.2017).

Σκλάβου, Κ., Παπαμιχαήλ, Σ., & Σταμάτη, Ε. (2024). Ερμηνευτικές προσεγγίσεις και παρεμβάσεις στο φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού: Μελέτη ανασκόπησης. Κοινωνική Εργασία. Επιθεώρηση Κοινωνικών Επιστημών, 38(1), 44-67.

Σταμάτης, Π. (2013). Επικοινωνία στην εκπαιδευτική και διοικητική διαδικασία. Βασικές έννοιες και στρατηγικές. Αθήνα: Διάδραση.

Υ.Α. 35692/ΓΔ4/08-04-2024 «Δημιουργία και λειτουργία Ειδικής Ψηφιακής Πλατφόρμας για την αντιμετώπιση ενδοσχολικής βίας και φαινομένων εκφοβισμού» (ΦΕΚ Β2176/08-04-2024).

Ξενόγλωσση

Antoniou, A.-S., Polychroni, F., & Kotroni, C. (2009). Working with students with special educational needs in Greece: Teachers’ stressors and coping strategies. International Journal of Special Education, 24(1), 100-111.

Bulut, O., Xiao, J., Rodriguez, M. & Gorgun, G. (2020). An Empirical Investigation of Factors Contributing to Item Nonresponse in Self-Reported Bullying Instruments. Journal of School Violence.

De Luca, L., Nocentini, A., & Menesini, E. (2019). The teacher’s role in preventing bullying. Frontiers in psychology, 10, 1830.

Olweus, D. (2013). School bullying: Development and some important challenges. Annual review of clinical psychology, 9(1), 751-780.

Politi, E. (2014). School Bullying: The Phenomenon, the Prevention and the Intervention. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 152, 268–271.

Sainz, V., & Martín-Moya, B. (2023). The importance of prevention programs to reduce bullying: A comparative study. Frontiers in psychology, 13, 1066358.

Weidinger, W., & Gollob, R. (2022). School-Based In-Service Teacher Training and Peer-to-Peer Learning as an Element of Professionalization. In Global Perspectives on Teacher Performance Improvement (pp. 123-148). IGI Global.