Επαγγελματική Ένταξη Ατόμων με Αναπηρία

ISSN:1792-2674

Ο Ρόλος του Επαγγελματικού Προσανατολισμού και η Σημασία της Ενίσχυσης των Κοινωνικών- Επαγγελματικών Δεξιοτήτων

Βλάχος Μ. Φώτιος, Εκπαιδευτικός Ενηλίκων ΜΑ στη Συνεχιζόμενη Εκπαίδευση, Παιδαγωγός Κέντρου Κοινωνικής Πρόνοιας Περιφέρειας Κρήτης.

Περίληψη

Τα άτομα με αναπηρία είναι μια ομάδα πληθυσμού που βιώνει καταστάσεις περιθωριοποίησης, ως προς την πρόσβαση στην εκπαίδευση και στην απασχόληση. Τα ποσοστά συμμετοχής τους στην ελληνική αγορά εργασίας, είναι σημαντικά χαμηλότερα από τις υπόλοιπες χώ­ρες της Ε.Ε., ενώ η έλλειψη ολοκληρωμένων πολιτικών και μέτρων αποτελεί μια από τις κύριες αιτίες κοινωνικού αποκλεισμού. Η απασχόληση, σε συνδυασμό με την εκπαίδευση – κατάρτιση, αποτελούν τους κύριους μοχλούς κοινωνικής ενσωμάτωσης, την οποία θα διευκόλυνε σημαντικά η λειτουργία συστήματος Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού ΑμεΑ. Η παρούσα μελέτη αποτυπώνει την τρέχουσα κατάσταση στην Ελλάδα και θέτει συνοπτικά τις διαστάσεις του ζητήματος. Τα κυριότερα συμπεράσματα αφορούν στην ανάγκη ενίσχυσης του επαγγελματικού προσανατολισμού με προσαρμοσμένα προγράμματα για ΑμεΑ κι εξειδικευμένη υποστήριξη συμβούλων, για τη βελτίωση των επαγγελματικών και κυρίως των κοινωνικών τους δεξιοτήτων. Μεταξύ των προτάσεων καταγράφεται η δυνατότητα αξιοποίησης των συμβουλευτικών υπηρεσιών των Κέντρων Κοινότητας και εκπαιδευτικών δράσεων των Κέντρων Δια Βίου Μάθησης ή άλλων φορέων συνεχιζόμενης εκπαίδευσης στο πλαίσιο της συνεκπαίδευσης και συμπερίληψης για την ενεργοποίηση των ΑμεΑ και την επανένταξή τους στην εργασία και στο κοινωνικό σύνολο. Η επαγγελματική ενδυνάμωση μέσω της εκπαίδευσης και της Δια Βίου Μάθησης, θα έχει ως αποτέλεσμα τη σταδιακή προσαρμογή του ατόμου, με στόχο την εύρεση και διατήρηση απασχόλησης. Σκοπός της μελέτης είναι να ευαισθητοποιήσει και να συγκεντρώσει το ενδιαφέρον στην περαιτέρω διερεύνηση των απαραίτητων για την απασχόληση δεξιοτήτων, στην εφαρμογή των κατάλληλων παρεμβάσεων για τη διασύνδεση της εκπαίδευσής με την αγορά εργασίας, με απώτερο σκοπό τη διαμόρφωση ενός μοντέλου ειδικής επαγγελματικής συμβουλευτικής υποστήριξης.

Λέξεις-κλειδιά

Εκπαίδευση, Διά Βίου Μάθηση, Αναπηρία, Επαγγελματικός Προσανατολισμός, Επαγγελματική Συμβουλευτική, Επαγγελματική Κατάρτιση, Απασχόληση, Κοινωνική Ένταξη, Κοινωνικές Δεξιότητες.

Summary

Disabled people are a population group experiencing marginalization, in access to education and employment.Their participation percentage in the Greek labor market is significantly lower than the rest EU member states, while the lack of comprehensive policies and measures is one of the main causes of social exclusion. Employment combined with education and training, are the main drivers of social integration, which would be greatly facilitated by the operation of a Counseling and Guidance System for the disabled. This study reflects the current situation in Greece and briefly sets the dimensions of the problem. The main conclusions concern the need of strengthening career guidance with customized programs and specialized consultants’ support, to improve their professional and especially their social skills. Among the proposals is shown the potential usefulness of the Community Centres’ consulting services, the Lifelong Learning Centres’ educational activities or other continuing education programs in the context of inclusive education, for the activation of the disabled and their reintegration into work and society. Professional empowerment through education and Lifelong Learning, will result in gradual adjustment of the individuals, with the purpose of finding and maintaining employment. The study aims to raise awareness and gather interest in further investigation of the necessary employment skills and the implementation of appropriate interventions for building bridges between education and labor market, with the ultimate goal of creating a professional counseling model for people with disabilities.

Keywords : Education, Lifelong Learning, Disability, Vocational Guidance, Vocational Counseling, Vocational Training, Employment, Social Inclusion, Social Skills..

Εισαγωγή

Οι σύγχρονες συνθήκες ένταξης των Ατόμων με Αναπηρία (ΑμεΑ) στην εργασία και συνολικά στην κοινωνία αναδεικνύουν επιτακτικά την ανάγκη για ουσιαστική και συστηματική προσέγγιση της εκπαίδευσής τους. Τα ερευνητικά δεδομένα τεκμηριώνουν τις μαθησιακές ικανότητες και τις δυνατότητες εκπαιδευτικής, επαγγελματικής και κοινωνικής ένταξης των ΑμεΑ, στο βαθμό που θα δεχθούν κατάλληλη εκπαίδευση (Σούλης, 2004). Ως ομάδα πληθυσμού τα ΑμεΑ πλήττονται ιδιαίτερα και βιώνουν καταστάσεις περιθωριοποίησης σε σχέση με την εκπαίδευση και την πρόσβαση στην απασχόληση (Eurostat, 2014a. Caritas Europa, 2013). Μάλιστα, η οικονομική κρίση αναμένεται να επιδεινώσει περαιτέρω τα ήδη χαμηλά ποσοστά συμμετοχής τους στην απασχόληση (Αδάμ, 2012:12).

Ωφελούμενες από τις υπηρεσίες Συμβουλευτικής και Επαγγελματικού Προσανατολισμού (Σ.Ε.Π.) είναι και οι ειδικές ομάδες του πληθυσμού (ΕΟΠΠΕΠ, 2014). Ωστόσο, η έκταση, αλλά και η επιρροή των παρεχομένων υπηρεσιών Επαγγελματικού Προσανατολισμού αποδεικνύονται αναντίστοιχες των προσδοκιών και των αναγκών της κοινωνίας (ΙΕΠΑΣ, 2010β:44). Οι αλλαγές στην εκπαίδευση, την κατάρτιση και την απασχόληση προσθέτουν νέα εµπόδια στην οµαλή ανάπτυξη της ανεκπλήρωτης σταδιοδροµίας των ΑµεΑ, που κινδυνεύουν να χάσουν και αυτά που έχουν ήδη κατακτήσει (Φακιολάς, 2007:105).

Δεν μπορούμε να μιλάμε για κοινωνική ένταξη αν δεν επιτευχθεί πρώτα η μετάβαση των ΑμεΑ στην αγορά εργασίας (Κρασσάς, 2005). Η παγκοσµιοποίηση επηρεάζει την ανάπτυξη της σταδιοδροµίας και τις δυνατότητες εφαρµογής προγραµµάτων Συµβουλευτικής και Επαγγελµατικού Προσανατολισµού (Σ.Ε.Π.) των ΑµεΑ, ώστε να εξασφαλίσουν καλύτερες προϋποθέσεις για οµαλή ένταξη στο εκπαιδευτικό σύστηµα, στην αγορά εργασίας και στην κοινωνία (Φακιολάς, 2005). H σύνδεση της συμβουλευτικής σταδιοδρομίας με την εκπαιδευτική διαδικασία είναι, λοιπόν, απαραίτητη, ενώ ο τρόπος με τον οποίο προσφέρεται ο επαγγελματικός προσανατολισμός πρέπει να λαμβάνει υπόψη την ποικίλη τρέχουσα πραγματικότητα στην οικονομία και την αγορά εργασίας (ΙΕΠΑΣ, 2010β:33).

Ο Επαγγελματικός Αποκλεισμός των Ατόμων με Αναπηρία στην Ελλάδα

Σύμφωνα με το Σύνταγμα της Ελλάδος (2008) «η εργασία αποτελεί δικαίωμα και προστατεύεται από το Kράτος, που μεριμνά για τη δημιουργία συνθηκών απασχόλησης όλων των πολιτών (άρ.22§1) και «τα άτομα με αναπηρίες έχουν δικαίωμα να απολαμβάνουν των μέτρων που εξασφαλίζουν την αυτονομία, την επαγγελματική ένταξη και τη συμμετοχή τους στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας» (άρ.21§6). Ήδη από το 1975 ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ανέφερε πως τα Άτομα με Αναπηρία έχουν δικαίωμα, για επαγγελματική κατάρτιση και αποκατάσταση, συμβουλευτική, τοποθέτηση σε εργασία και άλλες υπηρεσίες που θα τα καταστήσουν ικανά να αναπτύξουν τις ικανότητες και δεξιότητές τους στο ανώτατο όριο και θα επισπεύσουν τη διαδικασία της κοινωνικής ενσωμάτωσης (ΟΗΕ, 1975).

Κατά την ελληνική νομοθεσία η Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση (Ε.Α.Ε.) επιδιώκει συν τοις άλλοις την αντίστοιχη προς τις δυνατότητές των ΑμεΑ ένταξη στο εκπαιδευτικό σύστημα, στην κοινωνική ζωή, στην επαγγελματική δραστηριότητα και την ισότιμη κοινωνική τους εξέλιξη (N. 3699/2008, άρ.2§5). Η Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρίες (Ν. 4074/2012, άρ.27), όπως και ο Νόμος 3304/2005 (άρ. 4§1) περί ίσης μεταχείρισης, αναφέρουν ρητά την πρόσβαση σε όλα τα είδη και επίπεδα επαγγελµατικού προσανατολισµού, επαγγελµατικής κατάρτισης, επιµόρφωσης και αναπροσανατολισµού, συµπεριλαµβανοµένης της απόκτησης επαγγελµατικής εµπειρίας [1]. Τα κατάλληλα μέτρα επαγγελματικής επαναπροσαρμογής πρέπει να είναι προσιτά σε όλες τις κατηγορίες των μειονεκτούντων προσώπων και να διασφαλίζεται ότι προωθούνται οι δυνατότητες απασχόλησής τους στην ελεύθερη αγορά εργασίας, ότι παρέχονται και αξιοποιούνται υπηρεσίες επαγγελματικού προσανατολισμού, επαγγελματικής κατάρτισης, τοποθέτησης, απασχόλησης και άλλες συναφείς υπηρεσίες, ώστε να βρουν και να διατηρήσουν μια απασχόληση και να προοδεύσουν επαγγελματικά (Ν. 1556/1985, άρ. 3,7). Έτσι, η χώρα μας θα έπρεπε να εξασφαλίζει ότι εκπαιδεύονται και τίθενται στη διάθεση των ενδιαφερομένων σύμβουλοι και άλλο εξειδικευμένο προσωπικό, επιφορτισμένο με τον επαγγελματικό προσανατολισμό, την επαγγελματική εκπαίδευση, την τοποθέτηση και απασχόλησή τους (Ν. 1556/1985, άρ. 9).

Η κατάσταση που καταγράφεται στην Ελλάδα, ακολουθεί τις γενικές ευρωπαϊκές τάσεις. Η απασχόληση ατόμων με προσόντα χαμηλού επιπέδου αναμένεται να μειωθεί (21% από 32%), ενώ εντονότερη θα είναι η ζήτηση για θέσεις εργασίας με προσόντα μεσαίου (45% από 41%) και ανώτερου (34% από 27%) επιπέδου (CEDEFOP, 2014:38). Το ποσοστό κινδύνου φτώχειας είναι 23,1%, το υψηλότερο στην Ε.Ε. με μέσο όρο 15,7% (ΕΛΣΤΑT, 2013:7). Ο δείκτης κινδύνου φτώχειας ή κοινωνικού αποκλεισμού (AROPE) αυξήθηκε σημαντικά, μεταξύ των ετών 2010 και 2013 από 27,6% σε 35,7% (Κατσίκας κ.ά., 2014:62). Ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανομοιογενής κατηγορία των νέων ηλικίας 15-29 ετών οι οποίοι δε σπουδάζουν, δεν εργάζονται και δε συμμετέχουν σε προγράμματα κατάρτισης (ΝΕΕΤ Not in Education, Employment or Training). Μεταξύ αυτών η ομάδα που απειλείται περισσότερο από κοινωνικό αποκλεισμό είναι οι νέοι που εγκαταλείπουν πρόωρα το σύστημα τυπικής εκπαίδευσης και κατάρτισης [2]. Με βάση τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής για το Γ΄ τρίμηνο του 2013, ο αριθμός των ΝEETs υπολογίζεται σε 530.000 άτομα. Η Ελλάδα παρουσιάζεται στην προτελευταία θέση, με επιδείνωση από 11,7% το 2008 σε 20,6% το 2012, στην περίπτωση των νέων ηλικίας 15-24 ετών (UNICEF, 2014:10-12).

Έρευνες αποδεικνύουν ότι η στενή διασύνδεση της επαγγελματικής εκπαίδευσης με τις απαιτήσεις της αγοράς αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για ένα σύστημα υψηλής ποιότητας και αποδοτικότητας, που θα διευκολύνει τη μετάβαση από το σχολείο στην ενεργό ζωή. Ωστόσο, οι αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο για την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση δεν υπολογίζουν τις προβλέψεις, κατά τον καθορισμό των προσφερόμενων ειδικοτήτων, με κίνδυνο αναντιστοιχίας των αναπτυσσόμενων δεξιοτήτων ως προς τις ανάγκες της οικονομίας (CEDEFOP, 2014: 21-40).

Βασική πολιτική της Εθνικής Στρατηγικής Κοινωνικής Ένταξης, που διέπει την περίοδο 2014-2020, είναι η διαφύλαξη και αναζωογόνηση του κοινωνικού ιστού με την ενδυνάμωση των δημόσιων πολιτικών πρόληψης – καταπολέμησης της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού των ευάλωτων και ειδικών ομάδων πληθυσμού που αντιμετωπίζουν αυξημένα προβλήματα λόγω της οικονομικής κρίσης (ΕΣΠΑ, 2014-2020:59). Τα ΑμεΑ δεν έχουν εξασφαλίσει μέχρι τώρα πλήρη κοινωνική ισοτιμία (Φακιολάς, 2007:105). Μάλιστα, η κοινωνική τους θέση εξισώνεται συχνά με εκείνη των μειονοτικών ομάδων (Wright, 1983). Παρά τις προσπάθειες και τη νομική πλαισίωση, η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τίτλο: «Η κατάσταση Απασχόλησης των Ατόμων με Αναπηρία» (E.I.M., 2001) τονίζει πως τα ποσοστά συμμετοχής των ΑμεΑ στην αγορά εργασίας, είναι σημαντικά χαμηλότερα στην Ελλάδα σε σχέση με τις υπόλοιπες χώ­ρες της Ε.Ε. (Τριδήμα, 2007:65-66). Η εξέταση της συνεκτικότητας της Στρατηγικής «Ευρώπη 2020» με τις εθνικές και τις Ευρωπαϊκές πολιτικές (εξωτερική συνάφεια) εκτιμά ως πολύ δύσκολη την επίτευξη του στόχου περιορισμού των ατόμων σε κίνδυνο φτώχειας ή αποκλεισμού με δεδομένη τη διαχρονική αύξηση του ποσοστού από το 2009 ως απόρροια της κρίσης και της υπέρμετρης αύξησης της ανεργίας (ΕΣΠΑ 2014-2020:47), η οποία εκτινάχθηκε από το 7,7% στο 27,0% μέσα στην πενταετία 2009-2013 (ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, 2013:74).

Μια από τις πολυπληθέστερες ειδικές κοινωνικές ομάδες, αντιμετωπίζει σοβαρά προβλήματα στην κοινωνική ένταξη και απασχόληση (Πετράκος, 2005:11), αλλά και στην εκπαίδευση, στην κατάρτιση και στην πληροφόρηση (Φακιολάς, 2002:619). Έρευνες κατα-δεικνύουν ότι τα ΑμεΑ πλήττονται από ανεργία, ενώ τα στοιχεία υποδηλώνουν ότι η εύρεση και διατήρηση κατάλληλης απασχόλησης είναι δυσκολότερη από ότι στο παρελθόν (Vimercati, 2002:45-80. Katz, 1994:8-13). Τα ΑμεΑ είναι πιθανότερο να είναι άνεργα ή οικονομικά ανενεργά, ενώ ακόμα και εκείνοι που σημειώνουν σχετική επιτυχία στην αγορά εργασίας κερδίζουν λιγότερα από τα άτομα χωρίς αναπηρία (Βασιλείου, 2012). Όσοι εργάζονται βρίσκονται περισσότερο σε τεχνικά ή χειρωνακτικά επαγγέλματα και συχνότερα στον αγροτικό τομέα, ενώ είναι λιγότερο πιθανό να απασχολούνται με πλήρες ωράριο. Ως πηγή εσόδων τους έχουν συνήθως κάποιο επίδομα ή σύνταξη και σπανιότερα μισθό, όμως είναι λιγότερο πιθανό να μένουν χωρίς εισόδημα, καθώς οι διαθέσιμες υπηρεσίες πρόνοιας στην Ελλάδα είναι επιδοματικού χαρακτήρα (Eurostat, 2001:61,75). Συγκεκριμένα, το Συμβούλιο Αξιολόγησης του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Καταπολέμηση του Αποκλεισμού από την Αγορά Εργασίας» είχε εκτιμήσει ότι η ανεργία στα ΑμεΑ έφτανε στο 64% για τους άνδρες και στο 88% στις γυναίκες (Πετράκος, 2005:11-12).

Ιδιαίτερα κατά τα τελευταία χρόνια, ο αποκλεισμός των αναπήρων από την αγορά εργασίας έχει προσλάβει εκρηκτικές διαστάσεις. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του Ο.Α.Ε.Δ., το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 80%, ενώ στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης των 15, κυμαίνεται στο 50% (Βουλή των Ελλήνων, 2006:23). Η πλειονότητα των εµπειρικών µελετών που εκπονήθηκαν τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα καταδεικνύει ότι τα υψηλότερα ποσοστά κοινωνικού αποκλεισµού παρατηρούνται στα άτοµα µε χρόνια προβλήµατα υγείας και αναπηρίες (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2002:1). Ο ποσοτικός προσδιορισμός του πληθυσμού των ΑμεΑ παρουσιάζει δυσκολίες, καθώς τα στατιστικά δεδομένα είναι συνήθως αποσπασματικά και ανεπαρκή (Παπάνης, κ.ά., 2009:38). Σύμφωνα με μελέτη της Eurostat, το ποσοστό των ατόμων με αναπηρία στην Ε.Ε. επί του συνόλου του πληθυσμού είναι περίπου 12%, ενώ στην Ελλάδα διαμορφώνεται σε 9,3% (Παρατηρητήριο ΚτΠ, 2007:3). Υπολογίζεται ότι περίπου 45 εκατομμύρια πολίτες της Ε.Ε. σε ηλικία εργασίας έχουν κάποια αναπηρία (Βασιλείου, 2012). Οι παροχές αναπηρίας βελτιώνουν τον κίνδυνο φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού, αλλά αναμένεται να μειωθούν εξαιτίας του περιορισμού των δημόσιων δαπανών σε ολόκληρη την Ευρώπη (Riddell, 2012:5).

Σημαντική σύγκλιση διαπιστώνεται στην πολιτική για τα ΑμεΑ, με τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες να λαμβάνουν παρόμοια μέτρα για τη στήριξη της απασχόλησής τους. Ωστόσο, η υποστήριξη και τα προγράμματα επαγγελματικής αποκατάστασης ποικίλλουν όσον αφορά την αποτελεσματικότητα τοποθέτησης και διατήρησης της απασχόλησης (Riddell, 2012:63). Πολλές χώρες προσφέρουν εναλλακτικά προγράμματα κατάρτισης, ή έχουν προσαρμόσει τα υφιστάμενα στις ανάγκες όσων δεν έχουν πρόσβαση σε ευκαιρίες σταδιοδρομίας για διάφορους λόγους, όπως τα ΑμεΑ. Στην ίδια κατεύθυνση έχουν θεσμοθετηθεί μέτρα που παρέχουν τη δυνατότητα άμεσης οικονομικής ενίσχυσης των εργοδοτών από μεγάλα ταμεία επενδύσεων και φορολογικές ρυθμίσεις που στηρίζουν τους εργοδότες να κάνουν τις αναγκαίες ενέργειες, προκειμένου να απασχολούν νέους με αναπηρία (Hughes & Borbély-Pecze, 2012:10-12).

Τα σχετικά μέτρα εστιάζονται στην ενίσχυση των προνοιακών πολιτικών μέσω της ενεργού ενθάρρυνσης για εργασία και επιχειρηματικότητα και την υποστήριξη της εισόδου στην κατάρτιση και την αγορά εργασίας (Evangelinou et al., 2009:11). Σύμφωνα με την έκθεση «Εκπαίδευση και αναπηρία/ειδικές ανάγκες – πολιτικές και πρακτικές στον τομέα της εκπαίδευσης, κατάρτισης και απασχόλησης για τους φοιτητές με αναπηρίες και με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες στην ΕΕ» [3], τα ΑμεΑ εξακολουθούν να υφίστανται άδικη μεταχείριση, καθώς δεν έχουν εκπαιδευτικές και εργασιακές ευκαιρίες. Η έκθεση καλεί τα κράτη μέλη να εργαστούν εντατικότερα, προκειμένου να αναπτυχθούν συστήματα εκπαίδευσης χωρίς αποκλεισμούς και να αρθούν τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι ευάλωτες ομάδες όσον αφορά τη συμμετοχή τους στην εκπαίδευση, την κατάρτιση και την απασχόληση (Βασιλείου, 2012). Σε αυτό το πλαίσιο ο Άξονας 3 (σ.68) του «Εθνικού Στρατηγικού πλαισίου για την Κοινωνική Ένταξη» επικεντρώνεται στην προώθηση της ένταξης των ευπαθών ομάδων του πληθυσμού, που συνδυάζει την ενίσχυση του εισοδήματος, την προώθηση στην απασχόληση χωρίς αποκλεισμούς και την πρόσβαση σε ποιοτικές υπηρεσίες.

Ο Ρόλος του Επαγγελματικού Προσανατολισμού Ατόμων με Αναπηρία

Η απασχόληση, σε συνδυασμό με την εκπαίδευση, αποτελούν τους κύριους μοχλούς για την ενσωμάτωση των ΑμεΑ στην κοινωνία, ενώ, ταυτόχρονα, η έλλειψη ολοκληρωμένων πολιτικών παρέμβασης στους συγκεκριμένους τομείς αποτελεί μία από τις κύριες αιτίες του κοινωνικού αποκλεισμού (Βουλή των Ελλήνων, 2006:21). Η εργασία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη και εξέλιξη του ανθρώπου, αφού συμβάλλει τόσο στην επιβίωση, όσο και στην ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Μέσω αυτής ικανοποιείται η ανάγκη του ανθρώπου για επικοινωνία, καθώς επιτρέπει την ενσωμάτωσή του στην κοινωνία (Παπαϊωάννου, 1990). Ταυτοχρόνως, ο αποκλεισμός των ατόμων με αναπηρία από την αγορά εργασίας συντηρεί και πολλές φορές μεγιστοποιεί την εξάρτηση από οικογενειακές σχέσεις, δεν επιτρέπει την ανάπτυξη της προσω-πικότητας, την αυτόνομη διαβίωση και καθιστά τα ΑμεΑ παθητικούς δέκτες (Τριδήμα, 2007:31).

Ως τμήμα του ενεργού πληθυσμού τα ΑμεΑ αποτελούν εργατικό δυναμικό με ιδιαίτερες δεξιότητες και ανάγκες από την άποψη των παροχών υπηρεσιών συμβουλευτικής (Ε.Κ.Π.Α., 2008:33). Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η προτεραιότητα παροχής αξιόπιστων και ποιοτικών υπηρεσιών συμβουλευτικής και επαγγελματικού προσανατολισμού προβάλλεται μέσα από επίσημα κείμενα και πρωτοβουλίες. Το δικαίωμα στον επαγγελματικό προσανατολισμό [4] κατοχυρώνεται από τον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη (Ε.Κ.Χ., 1984, άρ.9), με τον οποίο οι χώρες της Ε.Ε. υποχρεούνται να παρέχουν δωρεάν υπηρεσίες επαγγελματικού προσανατολισμού σε όλους τους πολίτες σε εξατομικευμένη βάση. Το «Μνημόνιο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη Δια βίου Μάθηση», αναδεικνύει τον καθοριστικό ρόλο της Συμβουλευτικής και του Επαγγελματικού Προσανατολισμού, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι αφενός, όλοι οι πολίτες θα έχουν πρόσβαση σε υπηρεσίες πληροφόρησης, σχετικά με τις ευκαιρίες μάθησης και απασχόλησης στην Ευρώπη και αφετέρου, δια βίου υποστήριξη στη λήψη εκπαιδευτικών και επαγγελματικών αποφάσεων (ΕΟΠΠΕΠ, 2012:11. European Commission, 2000:16 κ.ε.). Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Αναπηρία 2010 – 2020 επισηµαίνει τους εξής οκτώ βασικούς τοµείς δράσης: προσβασιμότητα, συμμετοχή, ισότητα, απασχόληση, εκπαίδευση – κατάρτιση, κοινωνική προστασία, υγεία και εξωτερική δράση (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2010:4 κ.ε.).

Ο γενικός σκοπός της επαγγελματικής συμβουλευτικής ΑμεΑ είναι η παροχή βοήθειας προκειμένου να αποκτήσουν την ικανότητα για εργασία και συναίσθημα υψηλής αυτοεπάρκειας (Σιδηροπούλου-Δημακάκου,2008:174). Στοχεύει να βοηθήσει το συμβουλευόμενο να κατανοήσει τι επιθυμεί ως προς τις εκπαιδευτικές και επαγγελματικές κατευθύνσεις, που βρίσκονται στον ορίζοντά του (Ζαχαροπούλου, 2000:64). Ο επαγγελματικός προσανατολισμός είναι αναγκαίος καθ’ όλη τη διάρκεια των σπουδών των ΑμεΑ (Σιδηροπούλου-Δημακάκου, 1995), καθώς η απασχόληση είναι ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία για την ένταξή τους στην κοινωνία. Η συστηματική συνεργασία ατόμου – συμβούλου θα έχει σαν αποτέλεσμα την επίτευξη του κοινού στόχου, της εύρεσης κατάλληλης εκπαίδευσης και έπειτα εργασίας (Αλεβίζος, 2004:218). Έτσι, η διαδικασία επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης ολοκληρώνεται με την επαγγελματική ένταξη των ΑμεΑ στην οικονομική ζωή, κάτι το οποίο δεν έχει ακόμα επιτευχθεί (Μπαλάσκας, 2006:9).

Βασικός στόχος είναι η σύνδεση της εκπαίδευσης με την αγορά εργασίας. Η ειδική επαγγελματική κατάρτιση, με κατάλληλα προσαρμοσμένες μεθόδους και προγράμματα, μέσα σε ειδικούς χώρους, επιδιώκει να προετοιμάσει τα ΑμεΑ για έναν κόσμο που δεν είναι φτιαγμένος γι’ αυτά. Τα οικονομικώς αναπτυγμένα κράτη δίνουν βαρύτητα στη σωστή επαγγελματική προετοιμασία με εναλλακτικές μορφές για την επαγγελματική εκπαίδευσή των ΑμεΑ (Βίκη, 2008:27). Τέτοιου είδους προσπάθειες, πέρα από το εμφανές όφελος της επαγγελματικής απασχόλησης, συντελούν στο μη αποκλεισμό των ΑμεΑ και βοηθούν τις κοινωνικές δομές να κατακτήσουν τη δυνατότητα να δέχονται όλο και περισσότερους νέους και παιδιά με διαφορές (Chancerel & Sipitanou, 1989). Έτσι, οι στόχοι της ειδικής επαγγελματικής εκπαίδευσης στρέφονται, όχι μόνο στην απόκτηση επαγγελματικών προσόντων, αλλά και στην αποφυγή της ιδρυματοποίησης, στην προετοιμασία των μαθητών για συμμετοχή στην μελλοντική εργασία και στη μετάβαση των μαθητών σε όσο το δυνατόν λιγότερο περιορισμένα μετασχολικά περιβάλλοντα (Williams et al., 1989).

Σήµερα αναγνωρίζεται στη διεθνή κοινότητα ότι η Συµβουλευτική Σταδιοδροµίας δύναται να παίξει σημαίνοντα ρόλο στην εκπλήρωση των σύγχρονων αναγκών του πολίτη, σχετικά µε την εκπαίδευση, την κατάρτιση και την αγορά εργασίας. Η Συµβουλευτική Σταδιοδροµίας είναι σε θέση να βοηθήσει τα άτοµα να αποκτήσουν δεξιότητες – κλειδιά, µε τις οποίες θα προβαίνουν σε πιο συµφέρουσες επιλογές, θα σχεδιάζουν και θα διαχειρίζονται αυτόνοµα τη σταδιοδροµία τους (Παπαβασιλείου – Αλεξίου, 2005:172). Ο επαγγελματικός προσανατολισμός και η συμβουλευτική αποκτούν, λοιπόν, βαρύνουσα σημασία για τα ΑμεΑ (Γεωργιάδης & Ρηγόπουλος, 2010:822).

Πρακτικές Διαστάσεις του Επαγγελματικού Προσανατολισμού Ατόμων με Αναπηρία

Είναι πολύ σημαντικό να δίνουμε έμφαση στο «τι μπορούν να κάνουν» τα ΑμεΑ, να εξετάζουμε τις δυνατότητες που έχουν και κατόπιν να προσαρμόζουμε τα ενδιαφέροντα στις ικανότητές τους (Σιδηροπούλου-Δημακάκου, 2008:174. Γεωργιάδης & Ρηγόπουλος, 2010:823-824. Χαροκοπάκη, κ.ά., 2007:205). Για το λόγο αυτό η ειδική επαγγελματική συμβουλευτική ξεκινά πάντοτε από τις ικανότητες και έπειτα οδηγείται στα ενδιαφέροντα (ΕΚΠΑ, 2008:33). Σε αυτό το πλαίσιο, ο σύμβουλος Σ.Ε.Π. καλείται να διερευνήσει τον αντίκτυπο της αναπηρίας στο άτομο σε σχέση με το περιβάλλον του, καθώς και παράγοντες όπως η επιλογή επαγγέλματος, η προσήλωση στην επιλογή, η αυτοπεποίθηση, η ευελιξία, η ατομική επιχειρηματικότητα (Ζαχαροπούλου, 2000:65) και να επιλέξει τα κατάλληλα είδη παρεμβάσεων για κάθε τύπο μαθητή/αναπηρίας [5].

Τα ζητήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι εμπλεκόμενοι στο Σ.Ε.Π. ΑμεΑ συνδέονται με: α. τη στάση και τις ιδιαιτερότητές τους, β. την ενεργό συμμετοχή στη λήψη και εφαρμογή αποφάσεων, γ. τη στάση των τρίτων και της κοινωνίας γενικότερα, δ. την προετοιμασία των ειδικών και των απαραίτητων υποδομών, ε. τη διεπιστημονική προσέγγιση της διαδικασίας, και στ. προβλήματα που απασχολούν όλους ανεξαιρέτως (Δελλασούδας, 2002:574). Καθοριστικής σημασίας είναι η διαδικασία επαγγελματικής διερεύνησης και η εναρμόνιση του περιεχομένου της εκπαίδευσης µε τις ανάγκες της αγοράς [6], καθώς πρέπει να προσφέρεται κατάρτιση σε τομείς που έχουν ζήτηση, δεδομένου ότι η τοποθέτηση των ΑμεΑ στην αγορά εργασίας είναι σημαντικά δυσκολότερη από αυτή των υπολοίπων ατόμων (Γεωργιάδης & Ρηγόπουλος, 2010:825).

Οι στάσεις και οι στερεοτυπικές αντιλήψεις εργοδοτών, εργαζομένων και συχνά του ίδιου του ατόμου, δημιουργούν δυσκολίες στην εξεύρεση κατάλληλης θέσης απασχόλησης, ενώ την επαγγελματική τοποθέτηση πρέπει να ακολουθεί παρακολούθηση στη θέση εργασίας, με σκοπό την ικανοποιητική προσαρμογή στο χώρο και την έγκαιρη επίλυση πιθανών προβλημάτων που αναφύονται κατά τη διάρκεια της απασχόλησης (Γεωργιάδης & Ρηγόπουλος, 2010:825. Rumrill & Roessler, 1999:1). Εμπόδια στην προσπάθεια αποκατάστασης είναι τα ακατάλληλα υποστηρικτικά συστήματα, η έλλειψη επιτυχημένων προτύπων, η περιορισμένη πρόσβαση στην τεχνολογία, οι χαμηλές προσδοκίες των ανθρώπων με τους οποίους αλληλεπιδρούν (Παπάνης κ.ά. 2009:163).

Παλαιότερη έρευνα για την κατάσταση της ειδικής επαγγελματικής κατάρτισης στην Ελλάδα, κατέδειξε ότι το 45% των μονάδων δεν εφάρμοζε καμία διαδικασία επαγγελματικού προσανατολισμού, ενώ στις υπόλοιπες περιπτώσεις είχε περιστασιακό χαρακτήρα (Δελλασούδας, 1992). Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια στη χώρα μας έχουν γίνει μεγάλες προσπάθειες στον τομέα της επαγγελματικής κατάρτισης των ΑμεΑ (Μπαλάσκας, 2006:8) και σημαντικά βήματα, προκειμένου να καλλιεργηθεί μια διαφορετική προσέγγιση, όσον αφορά την ισότιμη συμμετοχή τους στον κοινωνικό και επαγγελματικό στίβο (Πετράκος, 2005:12). Όμως πολλά προγράμματα διαχείρισης δεξιοτήτων σταδιοδρομίας δεν λαμβάνουν υπόψη τις ειδικές ανάγκες των διαφόρων ομάδων – στόχων (Βλαχάκη & Γαϊτάνης, 2012:35). Η ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών της πληροφορικής και των επικοινωνιών σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής, θα διευκόλυνε την παροχή υπηρεσιών σε βασικούς τομείς (π.χ. εκπαίδευση, επαγγελματική κατάρτιση, απασχόληση) και εν τέλει την κοινωνικοοικονομική ένταξη των ΑμεΑ (Μπασδέκης, 2013:21).

Ποιοτική έρευνα για τα προβλήµατα και τις αδυναµίες του Σ.Ε.Π., καταλήγει στο συµπέρασµα ότι ο τρόπος εφαρµογής του στη χώρα µας δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των καιρών (Κοτσόβολης, 2011:1). Σε πολλές περιπτώσεις, θεωρείται απαραίτητο να ενισχύεται το έργο του Σ.Ε.Π. σε επίπεδο σχολικής μονάδας με συμπληρωματικό έργο των άλλων δομών (π.χ. ΚΕ.ΣΥ.Π.) του συστήματος (Ζώνιου-Σιδέρη, 2004:345). Ωστόσο, την τρέχουσα περίοδο έχουν συρρικνωθεί οι σχετικές υπηρεσίες στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση γενικότερα (Kaliris & Drosos, 2014:1. Κοτσόβολης, 2011:2). Την κατάσταση επιβάρυνε περαιτέρω η αναστολή λειτουργίας των Γραφείων Σύνδεσης με την Αγορά Εργασίας και Επαγγελματικού Προσανατολισμού [7], αλλά και η εγκατάλειψη των Γραφείων Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού (Κρίβας, 2011), που είχαν σκοπό, συν τοις άλλοις, να βοηθήσουν τα ΑμεΑ (Πατεστή, 2007:70).

Επιπροσθέτως, δεν καταγράφονται ειδικές δραστηριότητες Επαγγελματικού Προσανατολισμού στα Γραφεία Εργασίας Ειδικών Κοινωνικών Ομάδων του ΟΑΕΔ (ΙΕΠΑΣ, 2010α:112). Δυστυχώς, οι αλλαγές στην νοοτροπία που ήθελε τα ΑμεΑ αντιπαραγωγικά, δε συνοδεύονται από ικανοποιητικά ποσοστά απασχόλησης (Τριδήμα, 2007:38). Σημείο προβληματισμού αποτελεί επίσης το γεγονός ότι τα σχετικά μέτρα χαρακτηρίζονται συχνά από αποσπασματικότητα και ασυνέχεια, καθώς συρρικνώνονται ή καταργούνται μόλις εξαντληθούν τα κονδύλια του Ευρωπαϊκού Κοινοτικού Ταμείου (Παπαβασιλείου – Αλεξίου, 2008:294). Μάλιστα, η απουσία δεικτών αξιολόγησης, έχει ως συνέπεια αμφιβόλου ποιότητας και αποτελεσματικότητας κατάρτιση. Έτσι, έχουν εκπονηθεί και υλοποιηθεί προγράμματα για την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση, τα οποία φαίνεται να μην έχουν συμβάλλει ιδιαίτερα στη μείωση της ανεργίας (Βουλή των Ελλήνων, 2006:23. Evangelinou et al., 2009:5).

Οι μαθητές ΑμεΑ αντιμετωπίζουν μοναδικές προκλήσεις κατά τη μετάβασή τους από το σχολείο στην αγορά εργασίας και όσο νωρίτερα αρχίζει ο σχεδιασμός της σταδιοδρομίας, τόσο μεγαλύτερες είναι οι πιθανότητες απασχόλησής τους αργότερα (Παπάνης κ.ά. 2009:163). Η αντίληψη που επικρατεί στην επιστημονική κοινότητα σε ότι αφορά την προοπτική εργασιακής ένταξης των ΑμεΑ είναι πως χρειάζεται να προετοιμαστούν προκειμένου να βρουν εργασία, κάτι που σημαίνει ότι πρέπει να αξιολογηθούν και σε περίπτωση που δεν θεωρηθούν ικανά, να επανεκπαιδευτούν και να επαναξιολογηθούν (Αλεβίζος, 2004:218). Έτσι, λοιπόν, η επαγγελματική συμβουλευτική και η εργασιακή αποκατάσταση εξαρτώνται από τη δημιουργία καινοτόμων πλαισίων δεύτερης ευκαιρίας, με στόχο την παροχή επιλογών για αυτονομία και αξιοπρέπεια (Παπάνης & Βίκη, 2007).

Όμως ο χώρος της ειδικής προεπαγγελματικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης αντιμετωπίζει σύνθετα προβλήματα. Διαχρονικά διάφορες μελέτες διαπιστώνουν την υποτυπώδη μορφή της κατάρτισης, την έλλειψη εναρμόνισης με την αγορά εργασίας, αλλά και την απουσία επαγγελματικού προσανατολισμού στην ειδική επαγγελματική εκπαίδευση (Δελλασούδας, 1997. Τσίμπος & Καρούντζου, 2006:140). Τα αποτελέσματα της χαρτογράφησης της Ειδικής Αγωγής έδειξαν ότι σε πολλές μονάδες δεν παρέχονταν απολύτως απαραίτητες υπηρεσίες όπως συμβουλευτική ή προεπαγγελματική εκπαίδευση (Λαμπροπούλου κ.ά., 2005:259), ενώ η επαγγελματική κατάρτιση λάμβανε την τελευταία θέση (με ποσοστό 1,8%) μεταξύ των παρεχόμενων υπηρεσιών (Παντελιάδου, 2004:50,194). Γενικά ο διατιθέμενος χρόνος για δραστηριότητες Σ.Ε.Π. κρίνεται περιορισμένος και ανεπαρκής για τις πραγματικές ανάγκες που καλείται να εξυπηρετήσει (Ζώνιου-Σιδέρη, 2004:345. Τζέπογλου κ.ά., 2009:219).

Σηµαντικά προβλήµατα διαπίστωσε ο Συνήγορος του Πολίτη (2008:6) στη λειτουργία ειδικών σχολείων, τόσο ως προς την καταλληλότητα των κτιριακών εγκαταστάσεων πολλών εξ αυτών, όσο και ως προς τη στελέχωση και την εν γένει οργάνωσή τους. Το Αναλυτικό Πρόγραμμα Σπουδών των Ε.Ε.Ε.Ε.Κ. για παραδειγμα, προβλέπει συνεργασία με σύμβουλο σταδιοδρομίας (Αλεβίζος, 2004:218) και μάλιστα η προσθήκη ειδικότητας συμβούλου επαγγελματικού προσανατολισμού θεωρείται απαραίτητη [8], όμως δεν υφίσταται οργανική τοποθέτηση [9]. Ο Ν. 3699/2008 (άρ. 20§3δ) εύστοχα αναφέρεται στην υλοποίηση προγραμμάτων εκπαίδευσης και επιμόρφωσης της Γενικής Γραμματείας Δια Βίου Μάθησης ή άλλου κρατικού φορέα από εξειδικευμένο προσωπικό (Π.Ε. 72) στα Ε.Ε.Ε.Ε.Κ. (N.3699/2008, άρ. 8§1γ.δδ), χωρίς όμως να ακολουθήσουν μέχρι σήμερα περαιτέρω εφαρμοστικές διατάξεις. Μεγάλο επίσης ζήτημα αποτελεί η έλλειψη σαφούς πλαισίου για την επαγγελματική διέξοδο και η δημιουργία φορέα, που θα βοηθά τους αποφοίτους στην προσπάθειά τους για εξεύρεση εργασίας (Κάτσος, 2013:80). Τέλος, δεν παρέχονται σαφείς δεσµεύσεις για την έγκριση και εφαρµογή ειδικά προσαρµοσµένων και εξατομικευμένων εκπαιδευτικών προγραµµάτων για µαθητές που φοιτούν σε σχολεία γενικής και επαγγελµατικής εκπαίδευσης (Συνήγορος του Πολίτη, 2008:8).

Οι ακατάλληλες ειδικότητες, που επιλέγονται με κριτήρια άσχετα προς τις ανάγκες των μαθητών, τα παρωχημένα αναλυτικά προγράμματα και η περιορισμένη ενασχόληση με πρακτικές δραστηριότητες καταγράφονται ως βασικά προβλήματα (Καββαδά, 2012). Πολύ «φτωχοί» παρουσιάζονται οι απαραίτητοι διαθέσιμοι χώροι για επαγγελματική εκπαίδευση, δημιουργώντας περιορισμούς και σημαντική καθυστέρηση στην υλοποίηση του έργου τους (Παντελιάδου, 2004:194). Επιπλέον, προβλήματα λειτουργίας έχουν διαπιστωθεί δεδομένου ότι η στελέχωσή είναι ανεπαρκής, οι εκπαιδευτικοί συχνά δεν διαθέτουν τις απαιτούμενες δεξιότητες, ενώ σε πολλές περιπτώσεις δεν διασφαλίζεται το δικαίωμα των ΑμεΑ σε κοινωνικοποίηση με τους συνομηλίκους τους (Καλτσούνη, 2013:39), καθώς δεν παρατηρούνται συστηματικές προσπάθειες ενσωμάτωσης (Χατζηγεωργιάδου κ.ά., 2011:191).

Ουσιαστικά ο επαγγελματικός προσανατολισμός απουσιάζει από την δράση των φορέων, που έχουν την ευθύνη για την αποκατάσταση των ΑμεΑ και τα σχετικά προγράμματα δεν ανταποκρίνονται στα απαραίτητα ποιοτικά στοιχεία, ώστε να προσφέρεται επαρκής κατάρτιση, που ανταποκρίνεται στις ανάγκες της αγοράς (Βουλή των Ελλήνων, 2006:23). Τα χαμηλά ποσοστά συμμετοχής στην αγορά εργασίας που παρουσιάζει η χώρα μας αποδίδονται μεταξύ άλλων και στο χαμηλό επίπεδο επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης των ΑμεΑ, γεγονός που χρήζει αντιμετώπισης (Τριδήμα, 2007:66,90). Αδιευκρίνιστο είναι επίσης το ποσοστό των μαθητών που κατευθύνεται προς τη μεγαλύτερη δυνατή αυτονομία και όχι στην άμεση επαγγελματική ένταξη (Δελλασούδας, 2002:572. Κάτσος, 2013:78). Ελλείψει επίκαιρων και αξιόπιστων δεδομένων σχετικά με τον αριθμό των απασχολούμενων ατόμων με αναπηρία στις διάφορες χώρες της Ε.Ε. (Riddell, 2012:63), υπάρχει ανάγκη για στατιστικά στοιχεία [10], που θα οδηγήσουν σε συμπεράσματα αναφορικά με το θεσμικό πλαίσιο, τις κυρίαρχες τάσεις, την αποτελεσματικότητα, τους βοηθητικούς ή ανασταλτικούς παράγοντες, ώστε να συντεθούν προτάσεις ενίσχυσης της επαγ-γελματικής συμβουλευτικής και διευκόλυνσης της πρόσβασης των ΑμεΑ στην αγορά εργασίας.

Επαγγελματική Προετοιμασία και Κοινωνικές Δεξιότητες Ατόμων με Αναπηρία

Το ζήτημα της ειδικής επαγγελματικής συμβουλευτικής και του προσανατολισμού ΑμεΑ, έχει απασχολήσει πολύ κατά τα τελευταία χρόνια και αρκετές μελέτες έχουν διεξαχθεί σε τοπικό ή περιφερειακό επίπεδο[11]. Τα ΑμεΑ πρέπει να εκτίθενται από νωρίς σε τυπικές επαγγελματικές προκλήσεις και εργασίες, προκειμένου να αναπτύξουν την απαιτούμενη ωριμότητα για επιτυχή απασχόλησή τους στο μέλλον (Conte, 1983:320). Η ειδική επαγγελματική συμβουλευτική προσπαθεί να αναπτύξει τις δεξιότητες επαγγελματικής προετοιμασίας και συγκεκριμένα να μπορεί το άτομο να ακολουθεί οδηγίες, να συνεργάζεται, να εργάζεται με ικανοποιητικό ρυθμό, να αποδέχεται την επίβλεψη, να είναι συνεπές και ποιοτικά αποδοτικό, ώστε να εξασφαλίσει τις προϋποθέσεις για ατομική ανάπτυξη (ΕΚΠΑ, 2008:33).

Το σχολείο γενικά, αποτελεί βασικό παράγοντα στον επαγγελματικό προσανατολισμό των εφήβων, οι οποίοι φτάνουν σε επαγγελματικές αποφάσεις επηρεαζόμενοι πολλές φορές από τις σχολικές διαδικασίες, την εκπαιδευτική αξιολόγηση και τα μηνύματα που δέχονται από τους δασκάλους κατά τη διάρκεια της σχολικής ζωής (Μωυσιάδου, 2012). Οι εκπαιδευτικοί φαίνεται να δίνουν βαρύτητα στη σχέση επαγγελματικής προετοιμασίας και εργασιακής αποκατάστασης (Κατσιγιάννη & Κρίβας, 2004. Ζερβός, 2004:272). Σε σχετική έρευνα η απουσία επαγγελματικού προσανατολισμού, κρίνεται ως βασική έλλειψη από τους εκπαιδευτικούς, που πρότειναν αλλαγές στο πρόγραμμα σπουδών (Τάζογλου & Μαρκουλής, 2008:179). Μάλιστα, σε μελέτη για τον Επαγγελματικό Προσανατολισμό και την Επαγγελματική Κατάρτιση των ΑμεΑ στην Ελλάδα, προκρίνουν ως σημαντικότερη πρόταση βελτίωσης την ύπαρξη ειδικού στον Επαγγελματικό Προσανατολισμό (Ζερβός, 2004:279-280).

Οι γονείς από την πλευρά τους, προτείνουν τον εμπλουτισμό των προγραμμάτων σπουδών με πιο χρήσιμες ειδικότητες, που δημιουργούν καλύτερες προοπτικές απασχόλησης, τονίζοντας ταυτόχρονα την αναγκαιότητα δημιουργίας κατάλληλων επαγγελματικών διεξόδων για τους μαθητές στο μέλλον (Τάζογλου & Μαρκουλής, 2008:188-189). Κατανοώντας τη σημασία του επαγγελματικού προσανατολισμού στην διαμόρφωση των επαγγελματικών επιλογών και στην ανάπτυξη των ΑμεΑ, εκπαιδευτικοί και γονείς υπογραμμίζουν ότι πρέπει να εισαχθεί ο επαγγελματικός προσανατολισμός ως διδασκόμενο αντικείμενο στην ειδική αγωγή (Καββαδά, 2012:277). Η κριτική που ασκούν μαθητές, εκπαιδευτικοί και γονείς εστιάζεται, κυρίως, σε ελλείψεις στο πρόγραμμα σπουδών, στις παρεχόμενες γνώσεις και στον επαγγελματικού προσανατολισμό, διότι δημιουργούν αβέβαιες προοπτικές επαγγελματικής αποκατάστασης (Τάζογλου & Μαρκουλής, 2008:192. Χατζηγεωργιάδου κ.ά., 2011:191).

Παλαιότερες έρευνες αποτύπωναν µια πολύ µακρινή σχέση των ΑµεΑ µε την εργασία (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2002:5). Στις μέρες μας, η ένταξη των σπουδαστών με αναπηρίες στην εργασία έχει αποκαλύψει την ανάγκη διερεύνησης των απαραίτητων δεξιοτήτων που χρειάζεται να διαθέτουν (Βαρσάμης κ.ά., 2008α:183). Σχετικές μελέτες[12] παρατηρούν ότι, σημαντικό κριτήριο για την επιτυχημένη προσαρμογή του ατόμου στο χώρο της εργασίας είναι οι κοινωνικές δεξιότητες. Είναι ενδιαφέρον ότι οι καθηγητές, αποδίδουν ιδιαίτερη βαρύτητα σε κοινωνικές – εργασιακές ικανότητες που αφορούν τους τομείς της επικοινωνίας, της συνεργασίας και της συνέπειας όταν καλούνται να εκτιμήσουν τις δυσκολίες που θα είχαν οι σπουδαστές σε περίπτωση επαγγελματικής ένταξης (Βαρσάμης κ.ά., 2008β:74).

Διαχρονικά μεγάλο μέρος των εργοδοτών που συμμετείχαν σε έρευνες[13] τονίζουν την έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων των ΑμεΑ. Οι περισσότεροι συμφωνούν ότι πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην επαγγελματική αποκατάσταση των ΑμεΑ, υποστηρίζοντας ότι ο επαγγελματικός προσανατολισμός είναι απαραίτητος προκειμένου να ενισχύσουν τις επιχειρήσεις και να αποκτήσουν αυτονομία (Παπάνης, 2008:14-15). Οι περιορισμένες πρώιμες επαγγελματικές και κοινωνικές εμπειρίες των ΑμεΑ μειώνουν τις εναλλακτικές που αντιλαμβάνονται, εμποδίζουν την ικανότητα λήψης αποφάσεων και διαταράσσουν τη μελλοντική επαγγελματική τους ανάπτυξη. Οι συνέπειες των περιορισμένων επαγγελματικών εμπειριών περιγράφονται από τον Holland (1985) ως προπομπός δυσπροσάρμοστης επαγγελματικής ανάπτυξης, δηλαδή αποτυχία διαφοροποίησης της προσωπικότητας, ανάπτυξης επαγγελματικής ταυτότητας και σταδιοδρομίας σε ένα κατάλληλο επάγγελμα (Curnow, 1989:272).

Η ανάπτυξη κοινωνικών δεξιοτήτων διαδραματίζει καταλυτικό ρόλο στην ικανότητα του ατόμου να αλληλεπιδρά, να προσαρμόζεται και να λειτουργεί μέσα στο περιβάλλον (Chen, 2006:143) και είναι ως εκ τούτου σύμφυτη με την εύρεση και διατήρηση της εργασίας (Παπάνης κ.ά., 2007). Το μεγαλύτερο μέρος, των προγραμμάτων ειδικής επαγγελματικής εκπαίδευσης αναφέρεται, λοιπόν, στην απόκτηση κοινωνικών και επαγγελματικών δεξιοτήτων με τελικό στόχο την ένταξη του σπουδαστή στην παραγωγική διαδικασία. Κατά την Πολυχρονοπούλου (2001) οι νέοι που παρακολούθησαν αντίστοιχα προγράμματα παρουσίασαν υψηλό ποσοστό επαγγελματικής αποκατάστασης και κοινωνικής προσαρμογής σε σύγκριση με εκείνους που δεν είχαν παρακολουθήσει (Βαρσάμης κ.ά. 2008α:183). Μάλιστα, οι εργασιακές συμπεριφορές των ΑμεΑ σε εξειδικευμένα προγράμματα[14] επαγγελματικής ένταξης, η ολοκλήρωση πρακτικής άσκησης και οι ώρες εργασιακής εμπειρίας, βρέθηκαν να επιδρούν σημαντικότερα από τα δημογραφικά στοιχεία (φύλο, κατηγορία αναπηρίας κ.τ.λ.) στην πρόταση και αποδοχή εργασίας (Fabian, et al., 1998:314). Συναφής διερευνητική μελέτη, κατέδειξε ότι οι δεξιότητες που περιγράφουν συμπεριφορές συντονισμού και συνεργασίας μεταξύ σπουδαστών Ε.Ε.Ε.Ε.Κ. κατά την εκπόνηση έργων (π.χ. κηπουρικής), αντιπροσωπεύουν τις πλέον έγκυρες μορφές κοινωνικών – επαγγελματικών δεξιοτήτων για το συγκεκριμένο δείγμα και αντικείμενο (Βαρσάμης, 2008α:189).

Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί, λοιπόν, στην επαγγελματική εκπαίδευση (Λαμπροπούλου κ.ά., 2005:258) και στο επίπεδο των κοινωνικών δεξιοτήτων των ΑμεΑ, καθώς είναι οι σημαντικότεροι παράγοντες για την κοινωνική ενσωμάτωση, την προσαρμογή και την παραμονή τους σε ένα χώρο εργασίας (Κουτσοκλένη, 2003:6). Έχει παρατηρηθεί ότι η έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων επηρεάζει το επίπεδο αυτονόµησης κυρίως των ευπαθών κοινωνικών οµάδων, µε αποτέλεσµα να βιώνουν εύκολα την κοινωνική απόρριψη και αυτοαποµόνωση (Πολυχρονοπούλου, 2001). Γενικότερα, η απουσία επαγγελµατικών και κοινωνικών δεξιοτήτων δικαιολογούν την εµφάνιση δυσπροσαρµοστίας και διακοπής της εργασίας των ΑµεΑ (Καλαντζή-Αζίζι κ.ά., 1991), δεδομένου ότι η κοινωνική επάρκεια και συνειδητοποίηση αποτελούν προαπαιτούµενα επιτυχούς απασχολησιµότητας και αυτόνοµης διαβίωσης του ατόµου (Bremer & Smith, 2004). Η εκπαιδευτική κοινότητα δεν κατάφερε ακόμα να αναδείξει το ιδανικό μοντέλο προσδιορισμού, διδασκαλίας και διατήρησης των κοινωνικών δεξιοτήτων για ΑμεΑ, έτσι η στόχευση σε συγκεκριμένες δεξιότητες είναι συχνά υποκειμενική και η επιλογή μεθόδου αυθαίρετη (Chen, 2006:148).

Συμπεράσματα και Προτάσεις Επαγγελματικής και Κοινωνικής Ένταξης

Στη χώρα μας διαπιστώνεται, ερευνητικό και μελετητικό έλλειμμα για τις συγκεκριμένες ανάγκες των κοινωνικά ευπαθών ομάδων και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, όπως και περιορισμένη, αποσπασματική προσφορά συμβουλευτικών υπηρεσιών στήριξής τους (Πατεστή, 2007:72). Οι ανάγκες Συµβουλευτικής και Επαγγελµατικού Προσανατολισµού για ΑµεΑ είναι άµεσες, πολυπληθείς και εξειδικευµένες ανά κατηγορία αναπηρίας, αλλά άγνωστες, καθώς δεν έχουν ερευνηθεί, ούτε συνολικά αποτυπωθεί (Φακιολάς, 2007:113). Κάθε ομάδα πληθυσμού μπορεί να επωφεληθεί από τις βασικές δεξιότητες διαχείρισης σταδιοδρομίας, ωστόσο χρειάζονται επιπλέον δεξιότητες προσαρμοσμένες στις δικές τους ιδιαίτερες συνθήκες ζωής (Βλαχάκη & Γαϊτάνης, 2012:35).

Από την επισκόπηση της βιβλιογραφίας διαπιστώνεται, αφ’ ενός η υφιστάμενη απουσία επαγγελματικού προσανατολισμού ΑμεΑ και αφετέρου η ανάγκη άμεσης ενίσχυσής του. Το ειδικά εκπαιδευµένο προσωπικό, καθώς και οι υπάρχουσες δοµές µπορούν να αποτελέσουν τη βάση για την αποτελεσµατική αξιοποίησή του (Κοτσόβολης, 2011:1). Λύση στο μείζον αυτό ζήτημα θα μπορούσε να προσφέρει η εξειδικευμένη υποστήριξη από τα οικεία Κέντρα Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού[15], στις πρωτοβουλίες των οποίων φαίνεται να στηρίζεται μέχρι σήμερα η αγωγή σταδιοδρομίας ΑμεΑ.[16], κατά το πρότυπο της Γενικής Εκπαίδευσης [17]. Θετική θα ήταν επίσης η παρουσία ή συνεργασία ειδικών συμβούλων – κάτι αντίστοιχο αναφέρεται για τα Ε.Ε.Ε.Ε.Κ.[18] – με αντικείμενο το συντονισμό των ενεργειών επαγγελματικής εκπαίδευσης και κατάρτισης, την εφαρμογή προσαρμοσμένων προγραμμάτων και τη διασύνδεση με την τοπική αγορά εργασίας. Υπάρχει, ακόμα η δυνατότητα αξιοποίησης εξειδικευμένων επιστημόνων Π.Ε. 72, των οποίων η παρουσία τουλάχιστον στα Ε.Ε.Ε.Ε.Κ., προβλέπεται εκ του νόμου (Ν.3699/2008, άρ. 19§3 και 20§3). Στο πλαίσιο μιας συνολικότερης αναδιάρθρωσης της ειδικής αγωγής, οι απόφοιτοι του κλάδου Π.Ε. 72 είναι αυτοί -κατ’ αντιστοιχία πρακτικών που ακολουθούνται π.χ. στις Η.Π.Α.- οι οποίοι θα μπορούσαν να παρακολουθούν και να υποστηρίζουν στην επαγγελματική τους πορεία τους αποφοίτους από τις δομές της ειδικής αγωγής, είτε αυτές είναι αυτόνομες δομές είτε εντάσσονται στη γενική εκπαίδευση (ΙΕΠ, 2016).

Η τοποθέτηση, η υποστήριξη στο χώρο απασχόλησης, η διατήρηση της εργασίας και οι λοιπές υποστηρικτικές υπηρεσίες αναγνωρίζονται ως σημαντικοί παράγοντες επαγγελματικής επιτυχίας για όλες τις κατηγορίες ΑμεΑ (Dutta, et al., 2008:326). Ρυθμίσεις «ευελιξίας με ασφάλεια» είναι χρήσιμες για να μπορούν τα άτομα με αναπηρία να εργάζονται με καθεστώς μερικής απασχόλησης χωρίς την πλήρη απώλεια των παροχών (Riddell, 2012:5). Αξιοποιώντας δε τις νέες τεχνολογίες αίρονται τα περισσότερα εμπόδια, δημιουργώντας μια εικονική πραγμα-τικότητα, με τη βοήθεια της οποίας μπορούν τα ΑμεΑ να απασχοληθούν (Παπάνης & Βίκη, 2007).

Η μάθηση σε πραγματικά εργασιακά περιβάλλοντα, μπορεί επίσης να αποδειχθεί πολύτιμη, ώστε να βρουν τα ΑμεΑ υποστηρικτικό περιβάλλον και τρόπους να ανταπόκρισης στις απαιτήσεις κάθε επαγγέλματος (Παπάνης κ.ά. 2009:163. Fabien, et al., 1998:314). Στον τομέα αυτό θα μπο-ρούσαν να αξιοποιηθούν εναλλακτικές μορφές επαγγελματικής εκπαίδευσης[19] και απασχόλησης[20] (π.χ. προστατευόμενη απασχόληση, παραγωγικά εργαστήρια, εργασία στο σπίτι ή στην ελεύθερη αγορά με συνοδεία, η κοινωνική συνεταιριστική επιχείρηση[21] κ.ά.). Η ανάδειξη πρωτοβουλιών που εντάσσονται σε προγράμματα επιχειρηματικότητας ΑμεΑ[22] (Κωσταντοπούλου, 2007:231) και η ενίσχυση της κοινωνικής επιχειρηματικότητας[23], αποτελούν βασική αναπτυξιακή ανάγκη, για την επίτευξη αποτελεσματικότερης κοινωνικής στήριξης και την ανάπτυξη της κοινωνικής καινοτομίας μέσω της αξιοποίησης καλών πρακτικών άλλων κρατών (ΕΣΠΑ, 2014-2020:28, 59,100).

Συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης με ευέλικτες διόδους, που διατηρούν τις ευκαιρίες ανοικτές όσο το δυνατόν περισσότερο και αποφεύγουν τα «αδιέξοδα», δύνανται να βοηθήσουν στην αποφυγή περιθωριοποίησης. Η παροχή δια βίου καθοδήγησης και η αξιολόγηση των κεκτημένων δεξιοτήτων, συμπεριλαμβανομένης της αναγνώρισης της προηγούμενης εμπειρίας, η διαφοροποίηση των τύπων εισαγωγής για όλα τα επίπεδα της εκπαίδευσης, της κατάρτισης και της εκπαίδευσης ενηλίκων και η έμφαση στην ποιότητα και την ελκυστικότητα των περιβαλλόντων μάθησης, μπορούν να διευκολύνουν τις μεταβάσεις. Οι επιχειρήσεις μπορούν να επιδείξουν εταιρική κοινωνική ευθύνη μέσω της παροχής ευκαιριών μετεκπαίδευσης. Πρέπει ακόμη να ενισχυθεί η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, προκειμένου να στηριχθούν οι επιλογές σταδιο-δρομίας/μετάβασης στο πλαίσιο της εκπαίδευσης ή από την εκπαίδευση στην απασχόληση, ως προ-ϋπόθεση για την επιτυχή ένταξη στην εργασία των μαθητών ΑμεΑ (European Council, 2010:7 κ.ε.).

Επιπλέον, είναι σημαντικό να διαφανούν οι καθοριστικότερες κοινωνικές – επαγγελματικές δεξιότητες, οι δεξιότητες – κλειδιά[24] για την επαγγελματική ένταξη, που θα πρέπει να προάγουν τα μελλοντικά προγράμματα επαγγελματικής συμβουλευτικής προκειμένου να επιτευχθεί η μετάβαση των ΑμεΑ στην εργασία. Χρειάζεται, επομένως, περεταίρω έρευνα για να αποκρυσταλλωθεί ο ρόλος ορισμένων κοινωνικής κυρίως φύσεως εργασιακών ικανοτήτων στη διαμόρφωση του επαγγελματικού προφίλ κάθε αντικειμένου κατάρτισης (Βαρσάμης, 2008β:1). Τα συμπεράσματα θα μπορούσαν να αποτελέσουν έναυσμα για μια εκπαιδευτική έρευνα δράσης[25] με στόχο τη βελτίωση των πρακτικών.

Επίσης, απαιτείται να καταβληθούν μεγαλύτερες προσπάθειες για την εναρμόνιση του ορισμού των ειδικών αναγκών και τη βελτίωση της συλλογής δεδομένων που θα επιτρέπουν στις χώρες να συγκρίνουν τις προσεγγίσεις τους πιο αποτελεσματικά και να διδαχθούν από την εμπειρία των άλλων (Riddell, 2012:25). Διεθνώς η αύξηση της ανταγωνιστικότητας σε συνδυασμό με τις δημογραφικές πιέσεις, ωθούν τα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης να αυξήσουν τα επίπεδα επιδόσεων, εξασφαλίζοντας παράλληλα ότι όλοι ανεξαιρέτως, έχουν τη δυνατότητα να αναπτύξουν πλήρως το δυναμικό τους μέσω και της Δια Βίου Μάθησης[26]. Στο πλαίσιο αυτό, πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στα άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Η επέκταση της πρόσβασης στην Εκπαίδευση Ενηλίκων είναι σημαντική στην προσέγγιση ομάδων υψηλού κινδύνου για την επίτευξη προσωπικών, κοινωνικών και εργασιακών στόχων, σε ποικίλα περιβάλλοντα, ενώ μπορεί να δημιουργήσει νέες δυνατότητες ενεργού ένταξης και ενισχυμένης κοινωνικής συμμετοχής των ενηλίκων ΑμεΑ (European Council, 2010:5-6).

Υπάρχει η άποψη ότι προκειμένου να αντεπεξέλθει η Συµβουλευτική Σταδιοδροµίας στις σύγχρονες προκλήσεις είναι ανάγκη να µεταθέσει το κέντρο βάρους από την παρέµβαση στην πρόληψη (Trachtenberg et al. 2002:93 κ.ε.; Πατεστή, 2007:71). Ωστόσο, θα πρέπει με κάποιο τρόπο να διαχειριστούμε και το συσσωρευμένο πλήθος των ανενεργών ΑμεΑ ή έστω ένα μέρος αυτού. Υπολογίζεται ότι το 84% των ατόµων µε αναπηρία και προβλήµατα υγείας είναι οικονοµικά ανενεργά, ποσοστό κατά πολύ υψηλότερο του γενικού πληθυσµού της χώρας (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2002:7). Άλλωστε, η Συμβουλευτική και Επαγγελματικός Προσανατολισμός αφορά τη συστηματική υποστήριξη, που παρέχεται από εξειδικευμένους επιστήμονες και επιτρέπει στο άτομο να συνειδητοποιεί τις γνώσεις, τις ικανότητες, τις δεξιότητες, τα ενδιαφέροντα και τις αξίες του, να λαμβάνει εκπαιδευτικές και επαγγελματικές αποφάσεις, να σχεδιάζει και να διαχειρίζεται αποτελεσματικά τη σταδιοδρομία του και να επιτυγχάνει μεγαλύτερη ισορροπία ανάμεσα στην προσωπική και επαγγελματική ζωή σε οποιαδήποτε στιγμή της ζωής του (ΕΟΠΠΕΠ, 2014).

Ο κοινωνικός αποκλεισμός είναι απόρροια της λειτουργίας των κοινωνικών, περιβαλ-λοντικών δομών και της αρνητικής κοινωνικής στάσης και όχι αποτέλεσμα καθαυτής της αναπηρίας (Barnes, 1996). Μεταξύ των κύριων αιτιών του αποκλεισμού των ΑμεΑ από την αγορά εργασίας καταγράφεται και η έλλειψη ολοκληρωμένου κεντρικού σχεδιασμού, που να συνδυάζει τις ανάγκες τους με την εκπαίδευση, την επαγγελματική κατάρτιση και τον επαγγελματικό προσανατολισμό(Βουλή των Ελλήνων, 2006:22). Κάποιοι Σύλλογοι Γονέων[27] ζητούν ήδη τη δημιουργία Κέντρων Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης και Επαγγελματικής Κατάρτισης ΑμεΑ. Μια καλή αρχή θα μπορούσε να γίνει, λοιπόν, με εκδηλώσεις για την ευαισθητοποίηση της κοινωνίας και την αξιοποίηση των εκπαιδευτικών και κοινωνικών δομών προς αυτή την κατεύθυνση.

Συγκεκριμένα η ενεργοποίηση των ΑμεΑ και των οικογενειών τους κατά την επαφή τους με τους τοπικούς φορείς πρόνοιας και ιδιαίτερα τα νεοσύστατα Κέντρα Κοινότητας[28] και η ακόλουθη παραπομπή τους σε αντιστοίχως διαμορφωμένα τοπικά προγράμματα ενίσχυσης των κοινωνικών – επαγγελματικών δεξιοτήτων των Κέντρων Δια Βίου Μάθησης[29] και ΚΔΒΜ Επιπέδου 2, θα αύξανε σημαντικά τις πιθανότητες απασχόλησής τους. Μάλιστα, τα Κέντρα Δια Βίου Μάθησης των Δήμων – η λειτουργία των οποίων έχει ανασταλεί και αναμένεται να ξεκινήσει το Σεπτέμβριο του 2016 – υλοποιούσαν μέχρι πρότινος προγράμματα με τίτλο Κοινωνικές Δεξιότητες και Δράσεις στα οποία θα μπορούσαν ενδεχομένως να συμπεριληφθούν εκπαιδευόμενοι με αναπηρία στη λογική της συνεκπαίδευσης που προωθείται από το Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων. Με τον τρόπο αυτό, θα δημιουργηθούν σταδιακά κατάλληλα υποσυστήματα και θα διαμορφωθεί ένα πρότυπο λειτουργίας υποστηρικτικό στην προσπάθεια αποκατάστασης (βλ. Παπάνης κ.ά. 2009:163). Εάν υπάρχουν προσβάσιμες υπηρεσίες σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, μπορούν να ενισχυθούν οι δεξιότητες απασχολησιμότητας των πλέον μειονεκτουσών ομάδων (Βλαχάκη & Γαϊτάνης, 2012:48).

Οι καινοτόμες μέθοδοι καθοδήγησης και η συνεργασία με άλλες κοινωνικές υπηρεσίες είναι απαραίτητες για να προσεγγιστούν μειονεκτούσες ομάδες (European Council, 2010:7). Η σύσταση και λειτουργία «Κέντρων Κοινότητας», ήτοι δοµών κοινωφελούς χαρακτήρα και ανθρωπιστικού προορισµού, επιδιώκει την υποδοχή, εξυπηρέτηση και διασύνδεση των ευάλωτων οµάδων πληθυσμού µε κοινωνικά προγράµµατα και υπηρεσίες. Αναγνωρίζεται στους δήµους η ευχέρεια να συµµετέχουν ενεργά και αποτελεσµατικά στη χάραξη τοπικών πολιτικών και δράσεων κοινωνικής προστασίας, λόγω αρµοδιότητας και εγγύτητας ιδιαιτέρως προς τις ευάλωτες κοινωνικές οµάδες. Ωφελούµενοι από τη δράση των Κέντρων Κοινότητας είναι κατά προτεραιότητα όσοι διαβιούν σε συνθήκες φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισµού, ΑμεΑ και γενικότερα ευπαθείς οµάδες, όπως περιγράφονται στο «Εθνικό Στρατηγικό πλαίσιο για την Κοινωνική Ένταξη»[30].

Είναι αυτονόητο ότι η επαγγελματική αποκατάσταση και η κοινωνική ένταξη των ΑμεΑ θα μπορούσαν να διευκολυνθούν σημαντικά από την ύπαρξη και λειτουργία συστήματος συμβουλευτικής υποστήριξης και προσανατολισμού τους (Γιαννίτσας, 2000α:1. Dutta, et al., 2008:333). Ενδεικτικά κάθε Κέντρο Κοινότητας λειτουργεί µε αρµοδιότητες, όπως η παραποµπή αιτηµάτων σε υπηρεσίες απασχόλησης (π.χ. Ο.Α.Ε.Δ.) για την ένταξη των ωφελούµενων σε προγράµµατα κατάρτισης, δράσεις απασχόλησης, επιµορφωτικά σεµινάρια και συνεργασίες με φορείς αρμόδιους για την εφαρμογή προγραμμάτων της Γενικής Γραμματείας Διά Βίου Μάθησης και Νέας Γενιάς και µε την τοπική αγορά εργασίας προς ένταξη ανέργων. Στους απευθυνόµενους στα Κέντρα Κοινότητας θα παρέχονται υπηρεσίες, που αποσκοπούν στη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και διασφαλίζουν την κοινωνική τους ένταξη όπως: α. παροχή συµβουλευτικής υποστήριξης για την ένταξη στην αγορά εργασίας, υπηρεσιών επαγγελµατικού προσανατολισµού, β. μεικτές δράσεις για την κοινωνικοποίηση και την κοινωνική ένταξη, ειδικότερα για µαθητές ΑµεΑ, παιδιά µε µαθησιακές δυσκολίες, Ροµά και µετανάστες , γ. προγράµµατα για συνδροµή στη δηµιουργία ευκαιριών για νέους, π.χ. επαγγελµατικός προσανατολισµός για εφήβους, βελτίωση δεξιοτήτων, πολιτισµικές δραστηριότητες σε συνεργασία µε άλλες υπηρεσίες και δοµές, δ. διοργάνωση εκδηλώσεων µε επιµορφωτικό, επικοινωνιακό και κοινωνικό περιεχόµενο[31].

Σύμφωνα με τον Άξονα Προτεραιότητας 7 «Ανάπτυξη της Δια Βίου Μάθησης και βελτίωση της συνάφειας της εκπαίδευσης και κατάρτισης με την αγορά εργασίας» του Ε.Π. Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση[32] από το νέο ΕΣΠΑ χρηματοδοτείται η Λειτουργία Κέντρων Δια Βίου Μάθησης (ΚΔΒΜ) που θα υλοποιήσουν δράσεις δια βίου μάθησης στο πλαίσιο της ευρύτερης εφαρµογής του Ν. 3879/2010 σε διάφορες θεματικές ενότητες, μεταξύ αυτών προγράμματα τοπικής εμβέλειας Ευάλωτων Κοινωνικά Ομάδων. Αντικείµενο της δράσης είναι ο σχεδιασµός και η υλοποίηση προγραµµάτων διά βίου µάθησης στον ενήλικο πληθυσµό, µε έµφαση σε άτοµα από Ειδικές Κοινωνικές Ομάδες και στόχο την καλλιέργεια και ανάπτυξη των βασικών ικανοτήτων (core competences) διά βίου µάθησης (π.χ. κοινωνικές ικανότητες κ.ά.).

Η ενεργοποίηση των ανέργων αποτελεί υψηλή προτεραιότητα του Εθνικού Στρατηγικού Πλαισίου για την Κοινωνική Ένταξη 2014-2020 (Προτεραιότητα Πολιτικής 3.2, σελ.71) ιδίως για κατηγορίες όπως οι άνεργοι ΑμεΑ και επιβάλλεται από την ανάγκη ανάκτησης της προσωπικής τους αυτοδυναμίας και ενσωμάτωσής τους στον οικονομικό και κοινωνικό ιστό. Στηρίζεται σε υποδείγματα ενίσχυσης του κοινωνικού και εργασιακού ήθους των επωφελουμένων, αντανακλώντας ένα πλαίσιο αμοιβαίων δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, σύμφωνα με το οποίο οι ενδιαφερόμενοι θεμελιώνουν δικαιώματα λήψης δημόσιων κοινωνικών παροχών / υπηρεσιών, αλλά παράλληλα αναπτύσσουν σταδιακά προσωπικές δράσεις αυτοτελούς κάλυψης των αναγκών τους για να περιορίσουν τους κινδύνους εξάρτησης καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου τους από το Κράτος. Μεταξύ των μέτρων πολιτικής είναι και η πρόσβαση των ευάλωτων ομάδων ανέργων σε προγράμματα μη τυπικής εκπαίδευσης και άτυπης μάθησης[33] τα οποία θα πρέπει να αξιοποιηθούν στο μέγιστο δυνατό βαθμό.

Οδηγούμαστε, λοιπόν, στο συμπέρασμα ότι υπάρχει ανάγκη διαμόρφωσης συστημάτων Δια Βίου Συμβουλευτικής Σταδιοδρομίας (Trachtenberg et al. 2002:93 κ.ε.). Ωστόσο, η βιβλιογραφία για μαθητές με αναπηρία στην εκπαίδευση και την κατάρτιση είναι ακόμα περιορισμένη (βλ. OECD, 2003). Σήμερα, λοιπόν, έχουμε ανάγκη από έρευνες, που θα αναλύουν κριτικά διάφορες παρεμβάσεις[34] και εργαλεία[35] που χρησιμοποιούνται στην επαγγελματική συμβουλευτική και θα προσεγγίζουν ζητήματα επαγγελματικής ανάπτυξης σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης (Σιδηροπούλου – Δημακάκου, 2008:17). Η επαγγελματική ενδυνάμωση μέσω της εκπαίδευσης θα έχει τελικά ως αποτέλεσμα την προσαρμογή του ατόμου ενισχύοντας τη συνεργασία, την εύρεση και διατήρηση απασχόλησης με σκοπό την ανεξάρτητη διαβίωση (Sadat Abtahi et al., 2010:129). Η διαμόρφωση ποιοτικών κριτηρίων στο σχεδιασμό, στην αξιολόγηση και στη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών μετά την εύρεση εργασίας, θα διευκολύνει τη διαδικασία επαγγελματικής αποκατάστασης με την ευρεία έννοια της ανάπτυξης σταδιοδρομίας (Rumrill & Roessler, 1999:31).

Οι παραπάνω προτάσεις πρέπει να αποτελέσουν αφετηρία για τη διενέργεια μελετών ανά αντικείμενο κατάρτισης και ανά κατηγορία αναπηρίας, οι οποίες θα συνεισφέρουν στη βελτίωση της Ειδικής Επαγγελματικής Συμβουλευτικής και στην προοπτική δημιουργίας ενός ολοκληρωµένου και αποτελεσµατικού πλαισίου για την εφαρµογή της. Τα αποτελέσματα κάθε σχετικής έρευνας θα συμβάλλουν στον εντοπισμό και στην επίλυση των κυριότερων προβλημάτων, στην ανάδειξη επιμορφωτικών αναγκών, στη διάχυση καλών πρακτικών και στην όλη ενίσχυση του θεσμού, ενώ μπορούν να αξιοποιηθούν στην αναμόρφωση των προγραμμάτων σπουδών, στη δημιουργία συστήματος Ειδικής Επαγγελματικής Συμβουλευτικής, και στη θέσπιση ρυθμίσεων με τα ανάλογα ευεργετικά αποτελέσματα για την κοινωνική και επαγγελματική ένταξη των ΑμεΑ.

Σημειώσεις τέλους και Βιβλιογραφία

[1] σχ. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2005:10

2 βλ. Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο για την Κοινωνική Ένταξη 2014-2020, Προτεραιότητα Πολιτικής 3.2, σελ.71.

3 βλ. Riddell, 2012

4βλ Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και Προαιρετικό Πρωτόκολλο, 2006, άρ.27

5βλ. Ζαχαροπούλου, 2000:39. Σιδηροπούλου-Δημακάκου, 2008:17

6βλ. ∆ελασσούδας, 1997

7 σχ .Εγκύκλιος 105298/Γ2/27-08-2010

8 βλ.Υ.Α. 409/Γ6/18-04-2001, άρ.3

9πρβλ. Υ.Α.29589/Γ6/19-03-2012

10 σχ. Eurostat, 2014b & 2014c.

11ενδ. ΕΚΠΑ, 2008. Σιδηροπούλου – Δημακάκου κ.ά., 2008. Γιαννίτσας, κ.ά. 2003. Αθανασίου, 2010. Ζερβός, 2004. Τάζογλου & Μαρκουλής, 2008. Καββαδά, 2012. Δροσινού, 2009. Ζαχαροπούλου, 2000. Ρούσσου 2000α & 2000β. Γιαννίτσας, 2000α & 2000β

12 βλ. Καλαντζή – Αζίζι κ.ά., 1991. Πολυχρονοπούλου , 2001. Δροσινού, 2009:123

13βλ. Katz & Yekutiel, 1975:74

14Marriott Foundation – Bridges Program

15βλ. Ζώνιου-Σιδέρη, 2004:345

16 ενδ. ΚΕΣΥΠ, 2011. Ρέτσιος, 2008

17 σχ. Εγκ. υπ’ αριθμ. 167127/Γ7/15-10-2014/ΥΠΑΙΘ

18βλ. Ν. 1556/1985, άρ. 9

19σχ. Παπάνης κ.ά., 2007.

20σχ. Ασλανίδης, 2003. ΕΠΑΝΑΔ 2007-2013. Βίκη, 2008:27 κ.ε.

21βλ.Αδάμ, 2012:23. Ν. 4019/2011

22 βλ. Εθνικό Παρατηρητήριο Μ.Μ.Ε. 2011.

23βλ.Noya, 2006

24 βλ. Παπαβασιλείου-Αλεξίου, 2005:172-173. Χρυσός, 2005:264

25σχ. Πασιάς κ.ά.,2012:12 κ.ε.

26σχ.Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και Προαιρετικό Πρωτόκολλο,2006,άρ.27

27Ενδ. Αίτημα Συλλόγων Γονέων, Φίλων και Κηδεμόνων των Ε.Ε.Ε.Ε.Κ. Καλαμάτας, Κατερίνης και Βόλου, Φεβ. 2016 http://www.seepeaa.gr/displayITM1.asp?ITMID=5891

28Κ.Υ.Α. Δ23/ΟΙΚ. 14435−1135 ΦΕΚ 854/Β΄/30-03-2016

29Ν. 3879/21-09-2010, άρ. 8§4α

30 Ν. 4368/2016, άρ.4§4 & Αιτιολογική έκθεση Ν. 4368/2016, άρ. 7, σελ. 6 (Διαθέσιμη ηλεκτρ.: http://www.tovima.gr/files/1/2016/02/19/aitiolek.pdf).

31βλ. Κ.Υ.Α. Δ23/ΟΙΚ. 14435−1135 & Αιτιολογική έκθεση Ν. 4368/2016, άρ. 7, σελ. 6 (Διαθέσιμη ηλεκτρ.: http://www.tovima.gr/files/1/2016/02/19/aitiolek.pdf).

32βλ. ΑΔΑ: ΩΓΒΓ4653Ο7-ΗΡΠ (2016).

33βλ. Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο για την Κοινωνική Ένταξη 2014-2020, Μέτρο Πολιτικής 3.2.1. σ. 71-72

34βλ. Παπάνης κ.ά., 2007. Γρηγοριάδου & Ζιώγα, 2001:6 κ.ε. Σιδηροπούλου-Δημακάκου,

2008:142,182. Kohler et al. 1993:33 κ.ε.

35ενδ. Lebenshilfe Detmold e.V., 1989/1997. Menchetti & Garcia, 2003.

Γεωργιάδης&Ρηγόπουλος, 2010:825.

ΑΔΑ: ΩΓΒΓ4653Ο7-ΗΡΠ (2016). Πρόσκληση για την Υποβολή Προτάσεων στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου ∆υναµικού, Εκπαίδευση και ∆ια Βίου Μάθηση», Ειδική Υπηρεσία Διαχείρισης Ε.Π. «Ανάπτυξη Ανθρώπινου ∆υναµικού, Εκπαίδευση και ∆ια Βίου Μάθηση», Μονάδα Α2.1, Υπουργείο Οικονομίας, Ανάπτυξης & Τουρισμού, Αθήνα, 29-2-2016.

Αδάμ, Σ. (2012). Κοινωνική οικονομία και ενεργητικές πολιτικές ένταξης – Αποτελέσματα έρευνας πεδίου σε κοινωνικές επιχειρήσεις εργασιακής ένταξης, Μελέτες / 19, Ερευνητική Μονάδα Κοινωνικής Πολιτικής, Φτώχειας και Ανισοτήτων, Παρατηρητήριο Οικονομικών και Κοινωνικών Εξελίξεων, Ινστιτούτο Εργασίας ΙΝΕ/ΓΣΕΕ, Αθήνα: Εκδ. Καμπύλη, Φεβ. 2012.

Aθανασίου, Ι. (2010). Τεχνικά Επαγγελµατικά Εκπαιδευτήρια Ειδικής Αγωγής Α΄ και Β΄ Βαθµίδας (µελλοντικά Ειδικά Επαγγελµατικά Γυµνάσια και Ειδικά Επαγγελµατικά Λύκεια Ν. 3699/2008): Παράµετροι δοµής και λειτουργίας, επιµορφωτικές ανάγκες εκπαιδευτικών, απόψεις µαθητών και γονέων για τις παρεχόµενες υπηρεσίες, Διπλωματική εργασία, Τμήμα Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής, Μ,Π.Σ. Ειδικής Αγωγής, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών.

Αλεβίζος, Γ. (2004) (Υπευθ.). Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών και Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών Εργαστηρίων Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης, Χαρτογράφηση – Αναλυτικά Προγράμματα Ειδικής Αγωγής (2003ΣΕ04530072),Υπευθ.Έργου: Λαµπροπούλου Β., Μέτρο: 1.1, Ενέργεια: 1.1.4 «Αναβάθµιση και επέκταση του θεσµού της εκπαίδευσης ατόµων µε ειδικές ανάγκες (ΑΜΕΑ) στην Πρωτοβάθµια και ∆ευτεροβάθµια Εκπαίδευση», Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. Πράξη: 1.1.4.α, Δράση Β’: Ανάπτυξη Αναλυτικών Προγραμμάτων Σπουδών, Υπευθ.: Μαρκάκης, Ε., Συντακτική Ομάδα.

Ασλανίδης, Χ. (2003), Μορφές επαγγελματικής ένταξης ατόμων με Νοητική Υστέρηση, Εστία Ειδικής Επαγγελματικής Αγωγής, Εκπαίδευση και Αρχική Επαγγελματική Κατάρτιση, Έργο Στέρξις, 2ο Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης.

Βαρσάμης Π., Κεσσούδη E., Δημακοπούλου, E. & Αποστόλου, Π. (2008α). Μελέτη επιλεγμένων κοινωνικών – επαγγελματικών δεξιοτήτων του «Detmolder Lernweg Model» σε σπουδαστές με αναπηρίες. Σύγχρονη Εκπαίδευση, τ. 152, σσ. 182-189.

Βαρσάμης Π., Δημακοπούλου Ε., Κεσσούδη Ε. & Αγγελίδου Μ. (2008β). Αξιολόγηση κοινωνικών – εργασιακών ικανοτήτων σε σπουδαστές με αναπηρίες: Μια προκαταρκτική έρευνα σε δύο εργαστήρια επαγγελματικής κατάρτισης. Θέματα Ειδικής Αγωγής, τχ.39. σσ.68-76.

Βασιλείου, Α. (2012).«Παιδιά με ειδικές ανάγκες και ενήλικοι με αναπηρία εξακολουθούν να υφί-στανται άδικη μεταχείριση από την Εκπαίδευση», Δελτίο τύπου Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Βρυξέλ-λες,10-8-2012 (Διαθέσιμο ηλεκτρ.: http://europa.eu/rapid/press-release_IP-12-761_el.htm).

Βασιλείου, Ευ. (2007) (Επιμ.). Οδηγός του Πολίτη με Αναπηρία, Γενική Γραμματεία Δημόσιας Διοίκησης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης Ειδική Επιτροπή – Ομάδα Διοίκησης Έργου για τα Άτομα με Αναπηρία, Έργο του Ε.Π. “ΠΟΛΙΤΕΙΑ”, Υποπρόγραμμα 1 “Εξυπηρέτηση Πολιτών και Επιχειρήσεων”, Μέτρο 1.2. “Εξυπηρέτηση Ειδικών Ομάδων Πολιτών” Έκδοση: Υπουργείο Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, Αθήνα 2007.

Barnes, C. (1996). Theories of Disability and the Origins of the Oppression of Disabled People in Western Society. In L. Barton (Εd.), Disability and Society: Emerging Issues and Insights, 43-60. New York: Longman. Στο: Παπάνης (2008), Στάσεις Απέναντι στα Άτομα με Αναπηρία – Ιστορική αναδρομή για τη θέση των ΑμεΑ στην Ελληνική Κοινωνία, σ. 4.

Βίκη, Α. (2008). Θεωρίες Επαγγελματικής Επιλογής, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο – Τομέας ΣΕΠ, Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Κορινθίας – Κέντρο Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού Κορίνθου – Γραφείο ΣΕΠ 2ου ΕΠΑ.Λ. Λουτρακίου, Μέτρο 2.4: «Επαγγελματικός Προσανατολισμός και Σύνδεση με την Αγορά Εργασίας», Ενέργεια 2.4.1: «Συμβουλευτική και Επαγγελματικός Προσανατολισμός», Κατηγορία Πράξεων 2.4.1.α: «Ενίσχυση των Δομών Συμβουλευτικής και Επαγγελματικού Προσανατολισμού», Πράξη: Αναβάθμιση ΚΕΣΥΠ – ΓΡΑΣΕΠ και ίδρυση νέων, σ. 27-28.

Βλαχάκη, Φ. & Γαϊτάνης, Δ. (2012) (Επιστ.Επιμ.). Ανάπτυξη Πολιτικής στη Δια βίου Συμβουλευτική και τον Επαγγελματικό Προσανατολισμό – Ευρωπαϊκός Οδηγός Καλών Πρακτικών, Ευρωπαϊκό Δίκτυο για την Πολιτική στη Δια βίου Συμβουλευτική και τον Επαγγελματικό Προσανατολισμό (ELGPN), Μετάφραση στα Ελληνικά: Εθνικός Οργανισμός Πιστοποίησης Προσόντων και Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Αθήνα 2012.

Βουλή των Ελλήνων (2006). Έκθεση της Διακομματικής Επιτροπής για την Αντιμετώπιση των Προβλημάτων που Απασχολούν τα Άτομα με Αναπηρία, Περίοδος ΙΑ΄ – Σύνοδος Β’, Αθήνα, 17 Μαΐου 2006 (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://www.minpress.gr/minpress/ekdiakep.pdf).

Bremer, C., & Smith, J. (2004). Teaching social skills. Addressing trends and developments in secondary education and transition, 3, p.1-6. Στο Χρυσός, Μ. (2005) «Η πρακτική εκµάθησης κοινωνικών δεξιοτήτων σε άτοµα µε περιορισµένες ικανότητες: Η περίπτωση των νοητικά υστερούντων», 2ο ∆ιεθνές Συνέδριο Επιστηµονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων Αθήνα, 16-18 ∆εκεµβρίου 2005, Πρακτικά Εισηγήσεων, σ. 263.

Caritas Europa (2013). The impact of the European crisis: a study of the impact of the crisis and austerity on people, with a special focus on Greece, Ireland, Italy, Portugal and Spain. Στο: Matsaganis, Μ. (2013). “The Greek Crisis: Social Impact and Policy Responses – Study”, Friedrich Ebert Stiftung, November 2013, p.15.

CEDEFOP (2014). Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση στην Ελλάδα – Συνοπτική Περιγραφή. Ευρωπαϊκό Κέντρο για την Ανάπτυξη της Επαγγελματικής Κατάρτισης, Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης 2014.

Γεωργιάδης, Δ. & Ρηγόπουλος, Θ. (2010). Ο ρόλος και η συμβολή της Συμβουλευτικής και του Επαγγελματικού Προσανατολισμού για την Ομαλή ένταξη των ΑμΕΑ στην αγορά εργασίας, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου: Έρευνα, Εκπαιδευτική Πολιτική και Πράξη στην Ειδική Αγωγή, 8-10 Οκτωβρίου 2010, Πανεπιστήμιο Αιγαίου – Πρόγραμμα Συμβουλευτικής και Μεθοδολογία Ψυχολογικής Έρευνας, Έκδοση: 2011, σσ. 821-831.

Chancerel, J.L. & Sipitanou, Α. (1989). Η ειδική αγωγή: προβληματική για τον ορισμό ενός πεδίου δράσης. Στο: Γιαννίτσας (2000β). (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://1kesyp-v.thess.sch.gr/neaamea/ameaa/yphresies/AMEAProblimataOrasis2.pdf ).

Chen, K. (2006). Social Skills Intervention for Students with Emotional/Behavioral Disorders: A Literature Review from the American Perspective. Educational Research and Reviews, 1(3), pp. 143-149.

Γιαννίτσας, Ν., Σιδηροπούλου – Δημακάκου, Δ., Μακρή-Μπότσαρη, Ε., Αναστασίου, Δ, & Αργυροπούλου, Α. (2003). Επαγγελματική Προετοιμασία και Ένταξη Εφήβων με Ειδικές Ανάγκες: Αντιλήψεις και στάσεις των ιδίων και των γονέων τους. Νέα Παιδεία, 107,147-159.

Γιαννίτσας, Ν.Δ. (2000α) (Υπευθ. Έργου). Η επαγγελματική προετοιμασία και ένταξη των ατόμων με ειδικές ανάγκες – Άτομα με κινητικές αναπηρίες, Δράση 1: Έρευνες– Π1.1.: Η επαγγελματική προετοιμασία και ένταξη των Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες του Έργου: Μελέτη, σχεδιασμός και ανάπτυξη προγραμμάτων Σ.Ε.Π. σε επίπεδο σχολικής μονάδας και Κέντρου Σ.Ε.Π. για Άτομα με Ειδικές Ανάγκες και Άτομα Κοινωνικώς Αποκλεισμένα της Ενέργειας 1.1.ε.: Επαγγελματικός Προσανατολισμός, Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. – 2ο Κ.Π.Σ., Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Φ.Π.Ψ., Τομέας Ψυχολογίας, Συγγραφική – Ερευνητική Ομάδα (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://1kesyp-v.thess.sch.gr/neaamea/ameaa/yphresies/AMEAKinitikesAnapiries.pdf ).

Γιαννίτσας, Ν.Δ. (2000β) (Υπευθ. Έργου). Η επαγγελματική προετοιμασία και ένταξη των ατόμων με ειδικές ανάγκες – Άτομα με προβλήματα όρασης, Δράση 1: Έρευνες – Π1.1.: Η επαγγελματική προετοιμασία και ένταξη των Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες του Έργου: Μελέτη, σχεδιασμός και ανάπτυξη προγραμμάτων Σ.Ε.Π. σε επίπεδο σχολικής μονάδας και Κέντρου Σ.Ε.Π. για Άτομα με Ειδικές Ανάγκες και Άτομα Κοινωνικώς Αποκλεισμένα της Ενέργειας 1.1.ε.: Επαγγελματικός Προσανατολισμός, Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. – 2ο Κ.Π.Σ., Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Φ.Π.Ψ., Τομέας Ψυχολογίας, Συγγραφική – Ερευνητική Ομάδα.

Conte, L.E. (1983). Vocational development theories and the disabled person: Oversight or deliberate omission? Rehabilitation Counseling Bulletin, 26, 316-328.

Γρηγοριάδου, Χ. & Ζιώγα, Γ (2001). Νοητική Υστέρηση και Κοινωνική συμμετοχή: Σύγχρονες παρεμβάσεις και προβληματισμοί. Ανακοίνωση εργασίας, 2ο Διεθνές Συνέδριο Κοινωνιολογίας, Σύλλογος Ελλήνων Κοινωνιολόγων – ΕΚΚΕ – ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη, 8-10/11/2002.

Curnow, T. C. (1989). Vocational Development of Persons with Disability, The Career Development Quarterly, Vol. 37, Mar. 1989, pp. 269-278.

Δελλασούδας, Λ. (2002). Σχολικός και Επαγγελματικός Προσανατολισμός Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες: Προϋποθέσεις, Προβλήματα. Στο: Κασσωτάκης, Μ. (2002) (Επιμ.). Συμβουλευτική και Επαγγελματικός Προσανατολισμός, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός, σ.567-600.

Δελλασούδας, Λ. (1997). Η Ειδική Επαγγελματική Κατάρτιση. Προτάσεις για την Αναβάθμισή της. Στο: Τσίμπος Χ. & Καρούντζου, Γ. (2006). Άτομα με Ειδικές Ανάγκες: Η εκπαίδευση και η κατάρτισή τους στην Ελλάδα του 2006, 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ελληνική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Έρευνα, Παιδαγωγική Εταιρεία Ελλάδος, Θεσ/νίκη 24-26 Νοεμβρίου 2006, Πρακτικά, Τόμος Β’, Θεσ/νίκη, Έκδοση: Αφοι Κυριακίδη, σσ. 137-144.

Δελλασούδας, Λ. Γ. (1992). Η Ειδική Επαγγελματική Κατάρτιση. Έρευνα για την επαγγελματική κατάρτιση ατόμων με ειδικές ανάγκες και προτάσεις αναβάθμισής της, Παρουσία, Σειρά αυτοτελών Δημοσιευμάτων. Στο: Καββαδά, Ευ. (2012), Προεπαγγελματική Εκπαίδευση Μαθητών με Νοητική Καθυστέρηση: Μια Εκτίμηση Αναγκών, Διδακτορική Διατριβή, Παιδαγωγικό Τμήμα Ειδικής Αγωγής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος 2012, σσ. 113-114.

Δροσινού, Μ. (2009). ∆ιδακτικές διαφοροποιήσεις στα Ε.Ε.Ε.Ε.Κ., µε δραστηριότητες µαθησιακής και προεπαγγελµατικής ετοιµότητας, σε µαθητές µε αυτισµό, Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, τ. 15, σσ. 121-134.

Dutta, A., Gervey, R., Chan, F., Chou, C.C. & Ditchman, N. (2008). Vocational Rehabilitation Services and Employment Outcomes for People with Disabilities: A United States Study, Journal of Occupational Rehabilitation, Vol. 18, pp. 326–334.

Εγκύκλιος Υπ’ αριθμ. 167127/Γ7/15-10-2014/ΥΠΑΙΘ. Σχεδιασμός και Υλοποίηση Προγραμμάτων Σχολικών Δραστηριοτήτων (Αγωγής Σταδιοδρομίας, Αγωγής Υγείας, Περιβαλλοντικής Εκπαί-δευσης, Πολιτιστικών Θεμάτων, eTwinning και ERASMUS+) Σχολικό Έτος 2014 – 2015.

Εθνικό Παρατηρητήριο Μ.Μ.Ε. (2011). Μελέτη Αξιολόγησης Προγράμματος ΑΜΕΑ και Καταγραφής Καλών Πρακτικών, «ISEDENET / SOUTH EAST», Διεύθυνση Συμβουλευτικών Υπηρεσιών, Εθνικό Παρατηρητήριο για τις Μικρομεσαίες Επιχειρήσεις, Οκτώβριος 2011, σ.52.

Εθνικό Στρατηγικό Πλαίσιο για την Κοινωνική Ένταξη (2014). Υπουργείο Εργασίας Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας, Ελληνική Δημοκρατία, Δεκ. 2014, Αθήνα.

E.I.M. (2001). Η κατάσταση των ατόμων με αναπηρία στην Ευρώπη, E.I.M. Business and Policy Research, Zoetermeer;Netherlands, για τη Διεύθυνση Απασχόλησης και Κοινωνικών Υποθέσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Στο Τριδήμα, Μ. (2007) (Επιστ.Υπεύθ.) Έρευνα σε Υπηρεσίες και Φορείς Διαμόρφωσης και Εφαρμογής Κοινωνικής Πολιτικής στην Περιφέρεια Θεσσαλίας για την ένταξη των ατόμων με αναπηρία – Αποτελέσματα, Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης, Αθήνα, σσ.65-66.

Ε.Κ.Π.Α. (2008). Ανάπτυξη Τεχνικών Επαγγελματικών Εκπαιδευτηρίων (ΤΕΕ) και των Σχολικών Εργαστηριακών Κέντρων (ΣΕΚ), Μέτρο 2.3. Αρχική Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση» – Ενέργεια 2.3.2.- Κατηγορία πράξης 2.3.2δ. «Δημιουργία Γραφείων Επαγγελματικού Προσανατολισμού και Σύνδεσης με την αγορά εργασίας» – Υποέργο 7: «Σχεδίαση και Εφαρμογή Εξειδικευμένης Εκπαίδευσης», Εκπαιδευτικό Υλικό στο πλαίσιο της επιμόρφωσης των Στελεχών των Γραφείων Σύνδεσης με την αγορά εργασίας και επαγγελματικού προσανατολισμού στα ΤΕΕ σε θέματα συμβουλευτικής και επαγγελματικού προσανατολισμού, Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών – Ένωση Εταιρειών, Τελικός Δικαιούχος: Ειδική Υπηρεσία Εφαρμογής Προγραμμάτων ΚΠΣ ΥΠΕΠΘ, Ενότητα 2 – Συμβουλευτική (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://repository.edulll.gr/edulll/handle/10795/1369 ).

Ε.Κ.Χ. (1984). Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης, Διεθνής Σύμβαση για την Προστασία των Κοινωνικών Δικαιωμάτων, Συμβούλιο της Ευρώπης 1961, Κύρωση με τον Νόμο 1426/84, ΦΕΚ 32/Α/21-3-84.

ΕΛΣΤΑΤ (2013). Έρευνα Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης των Νοικοκυριών 2012 – Κίνδυνος Φτώχειας (Περίοδος αναφοράς εισοδήµατος 2011), Δελτίο Τύπου, Ελληνική Στατιστική Αρχή, Ελληνική Δημοκρατία, Πειραιάς, 29/11/2013.

ΕΟΠΠΕΠ (2014). Συμβουλευτική και Επαγγελματικός Προσανατολισμός, Επίσημη Ιστοσελίδα Εθνικού Οργανισμού Πιστοποίησης Προσόντων και Επαγγελματικού Προσανατολισμού (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://www.eoppep.gr/index.php/el/work-guidance-and-consulting/developing-careers-adult/what-is-career-counseling ).

ΕΟΠΠΕΠ (2012). Eγχειρίδιο Συμβουλευτικής Κινητικότητας, Επιστημονικό Υποστηρικτικό Υλικό για Συμβούλους Σταδιοδρομίας – Επαγγελματοποιώντας τη Συμβουλευτική Σταδιοδρομίας , Δεξιότητες των επαγγελματιών και Διαδρομές απόκτησης προσόντων στην Ευρώπη, Συμβουλευτική Σταδιοδρομίας Πρόγραμμα Euroguidance, Εκτ. ΚΑΜΠΥΛΗ 2012.

ΕΠΑΝΑΔ 2007-2013. Επιχειρησιακό Πρόγράμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού 2007 – 2013», Άξονες Προτεραιότητας 4.1, 4.2 και 4.3, Δράση 1: Παρεμβάσεις για την κοινωνικο-οικονομική ένταξη ευπαθών ομάδων (Διαθ. ηλεκτρ.: http://www.epanad.gov.gr/default.asp?pID=36&la=1).

ΕΣΠΑ 2014—2020. Εταιρικό Σύμφωνο για το Πλαίσιο Ανάπτυξης, Γενική Γραμματεία Δημοσίων Επενδύσεων, Υπουργείο ανάπτυξης και Ανταγωνιστικότητας, Μάϊος 2014, Αθήνα.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2010). Ευρωπαϊκή στρατηγική για την αναπηρία 2010-2020: Ανανέωση της δέσµευσης για µια Ευρώπη χωρίς εµπόδια, Βρυξέλλες, Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή και την Επιτροπή των Περιφερειών, COM(2010) 636 τελικό, 15.11.2010.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2005). Ισότητα και εξάλειψη των διακρίσεων, Ετήσια έκθεση 2005, Θεμελιώδη δικαιώματα και καταπολέμηση των διακρίσεων, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Γενική Διεύθυνση Απασχόλησης, Κοινωνικών Υποθέσεων και Ισότητας Ευκαιριών, Μονάδα D.3, Απρίλιος 2005, σ.8.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2002). Άτομα με Αναπηρίες: Κύρια ευρήµατα της Ερευνας του 2002 και Ενδεικτική καταγραφή µέτρων πολιτικής για ΑµεΑ, «Πολιτικές για την Κοινωνική Ενσωμάτωση των ΑμεΑ», Παράρτημα 2 (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://ec.europa.eu/employment_social/social_inclusion/docs/gr_disab_gr.pdf ).

European Commission (2000). A Memorandum on Lifelong Learning, Commission Staff Working Paper, Commission of the European Communities, Brussels, 30.10.2000, SEC(2000) 1832 (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://tvu.acs.si/dokumenti/LLLmemorandum_Oct2000.pdf ).

European Council (2010). Council conclusions on the social dimension of education and training, 3013th Education, Youth and Culture, Council meeting Brussels, 11 May 2010 (Διαθέσιμο ηλεκτρ.: http://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/educ/114374.pdf ).

Eurostat (2014a). Disability Statistics – access to education and training, Statistics Explained, July 2014 (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Special%3ASearch&search=disability ).

Eurostat (2014b). Disability Statistics – People at risk of poverty or social exclusion, Statistics Explained,European Commission, March 2014.

Eurostat (2014c). Disability Statistics – labour market access, Statistics Explained, European Commission, July 2014.

Eurostat (2001). Disability and social participation in Europe, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg: 2001 (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-AW-01-001/EN/KS-AW-01-001-EN.PDF ).

Evangelinou, A., Fyka, G. & Strati, E. (2009). Report on the social inclusion and social protection of disabled people in European countries – Greece, Academic Network of European Disability Experts, March 19th 2009 (Διαθέσιμο ηλεκτρ.: http://www.disability-europe.net/content/aned/media/EL%20social%20inclusion%20report.pdf ).

Ζαχαροπούλου, Αικ. (2000)(Επιστ. Υπεύθυνη). Η Επαγγελματική Συμβουλευτική των ατόμων με ειδικές ανάγκες, Βοήθημα για τους Συμβούλους ΣΕΠ, Δράση 3: Η επαγγελματική συμβουλευτική των ατόμων με ειδικές ανάγκες, Έργο: Μελέτη, σχεδιασμός και ανάπτυξη προγραμμάτων ΣΕΠ σε επίπεδο σχολικής μονάδας και Κέντρου ΣΕΠ για Άτομα με Ειδικές Ανάγκες και Άτομα Κοινωνικώς Αποκλεισμένα, Ενέργεια 1.1.ε: Επαγγελματικός Προσανατολισμός, ΕΠΕΑΕΚ- 2ο ΚΠΣ, Ανάδοχος: Κέντρο Έρευνας και Επιμόρφωσης, Συντακτική Ομάδα, Απρίλιος 2000, σ.65.

Ζερβός, Γ.Θ. (2004). Ο Επαγγελματικός Προσανατολισμός και η Επαγγελματική Κατάρτιση των ΑΜΕΑ (εφήβων με κινητικά και νοητικά προβλήματα) στην Ελλάδα – Κατάσταση και Προοπτικές, Διδακτορική Διατριβή, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Πατρών.

Ζώνιου-Σιδέρη Α. (2004) (Υπεύθ.Δράσης). Διαφοροποιημένο Δ.Ε.Π.Π.Σ. & Α.Π.Σ. για Τυφλούς Μαθητές, Χαρτογράφηση – Αναλυτικά Προγράμματα Ειδικής Αγωγής (2003ΣΕ04530072),Υπευθ.Έργου: Λαµπροπούλου Β., Μέτρο: 1.1, Ενέργεια: 1.1.4 «Αναβάθµιση και επέκταση του θεσµού της εκπαίδευσης ατόµων µε ειδικές ανάγκες (ΑΜΕΑ) στην Πρωτοβάθµια και ∆ευτεροβάθµια Εκπαίδευση», Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. Πράξη: 1.1.4.α, Δράση Β’: Ανάπτυξη Αναλυτικών Προγραμμάτων Σπουδών, Υπευθ.: Μαρκάκης, Ε., Συγγραφική Ομάδα..

Fabian, E. S., Lent, R. W. & Willis, S. P. (1998). Predicting Work Transition Outcomes for Students With Disabilities: Implications for Counselors, Journal of Counseling & Development, Vol. 76, Summer 1998, pp. 311-316.

Holland, J.L. (1985). Making vocational choices: A theory of vocational personalities and work environments (2nd ed.). Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. Στο: Curnow, T. C. (1989). Vocational Development of Persons with Disability, The Career Development Quarterly, Vol. 37, Mar. 1989, p. 272.

Hughes, D. & Borbély-Pecze, T.B. (2012). Ανεργία των νέων: Μια Κρίση ανάμεσά μας – Ο ρόλος των πολιτικών της Δια Βίου Συμβουλευτικής και του Επαγγελματικού Προσανατολισμού για την αντιμετώπιση της προσφοράς και ζήτησης εργασίας, Κείμενο προβληματισμού που ανατέθηκε στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο για την Πολιτική στη Δια Βίου Συμβουλευτική και τον Επαγγελματικό Προσανατολισμό. The European Lifelong Guidance Policy Network (ELGPN). Μτφρ. Εθνικός Οργανισμός Πιστοποίησης Προσόντων και Επαγγελματικού Προσανατολισμού, 2012 Επιστ. επιμ. ελληνικής έκδοσης: Φ. Βλαχάκη (http://www.elgpn.eu/publications/browse-by-language/greek/EL_youth_unemployment_concept_note_web.pdf/ ).

ΙΕΠ (2016). Απόσπασμα Πρακτικού Διοικητικού Συμβουλίου υπ’ αριθμ. 7/25-02-2016, Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων.

ΙΕΠΑΣ (2010α). Μελέτη – Αποτύπωση δομών και δράσεων Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Ινστιτούτο Επαγγελματικού Προσανατολισμού & Σταδιοδρομίας για το Υπουργείο Παιδείας & Θρησκευμάτων, ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ, Παραδοτέο Α’ (Διαθέσιμο ηλεκτρ.: http://reader.ekt.gr/bookReader/show/index.php?lib=EDULLL&item=59&bitstream=59_01#page/1/mode/2up ).

ΙΕΠΑΣ (2010β). Μελέτη – Αποτύπωση δομών και δράσεων Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Ινστιτούτο Επαγγελματικού Προσανατολισμού & Σταδιοδρομίας για το Υπουργείο Παιδείας & Θρησκευμάτων, ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ, Παραδοτέο Β’ (Διαθέσιμο ηλεκτρ.: http://reader.ekt.gr/bookReader/show/index.php?lib=EDULLL&item=59&bitstream=59_02#page/1/mode/2up ).

ΙΝ.Ε. – Γ.Σ.Ε.Ε. (2013). Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση – Ετήσια Έκθεση 2013, Ινστιτούτο Εργασίας Γενικής Συνομοσπονδίας Εργαζομένων Ελλάδος, Αθήνα: Αύγουστος 2013.

Καββαδά, Ευ. (2012), Προεπαγγελματική Εκπαίδευση Μαθητών με Νοητική Καθυστέρηση: Μια Εκτίμηση Αναγκών, Διδακτορική Διατριβή, Παιδαγωγικό Τμήμα Ειδικής Αγωγής, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Βόλος 2012

Καλαντζή-Αζίζι, Α., Μπεζεβέγκης, Η., ∆ηµητρόπουλος, Α., Μανταδάκη, Ε., & Μαρνελάκης, Μ. (1991). Παράγοντες που συνδέονται µε την επαγγελµατική ένταξη και αποκατάσταση ατόµων µε Νοητική Υστέρηση, Εστία Επαγγελµατικής και κοινωνικής αποκατάστασης ατόµων µε Ν.Υ., ∆ήµος Ν. Ψυχικού: Αθήνα. Στο: Χρυσός, Μ. (2005) «Η πρακτική εκµάθησης κοινωνικών δεξιοτήτων σε άτοµα µε περιορισµένες ικανότητες: Η περίπτωση των νοητικά υστερούντων», 2ο ∆ιεθνές Συνέδριο Επιστηµονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων Αθήνα, 16-18 ∆εκεµβρίου 2005, Πρακτικά Εισηγήσεων, σ.263.

Kaliris, A., & Drosos, N. (2014). Attitudes and expectations regarding Counseling and Career Guidance services: An empirical study among 9th grade students. Review of Counseling and Guidance, 103, pp. 167-171..

Καλτσούνη, Στ. (2013)(Συντ.). Έκθεση χώρας για την Ελλάδα σχετικά με τη μελέτη για τις πολιτικές των κρατών μελών για τα παιδιά με αναπηρίες – Μελέτη, Γενική Διεύθυνση Εσωτερικών Πολιτικών, Θεματικό Τμήμα Γ’: ∆ικαιώματα των Πολιτών και Συνταγματικές Υποθέσεις, Πολιτικές Ελευθερίες, Δικαιοσύνη και Εσωτερικές Υποθέσεις, Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, Βρυξέλλες, Ιούνιος 2013.

Κασσωτάκης, Μ. (2002) (Επιμ.). Συμβουλευτική και Επαγγελματικός Προσανατολισμός. Αθήνα: Τυπωθήτω-Γ.Δαρδανός.

Katz, S. (1994). Twenty Years Later: A follow-up study of graduates of two sheltered workshop programmes in israel, The British Journal of Developmental Disabilities, Vol. XL, Part 1, No. 78, Jan. 1994.

Katz, S. & Yekutiel, E. (1975). The vocational adjustment of graduates of two sheltered workshops for the mentally retarded, British Journal of Mental Subnormality, 21, pp. 71-78.

Κατσιγιάννη, Ε. & Κρίβας, Σ. (2004). Στάσεις γονέων και δασκάλων απέναντι στην επαγ-γελματική αποκατάσταση των ατόμων με ειδικές ανάγκες: προτάσεις συμβουλευτικής. Επιθεώρηση Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού, τ. 68-69, σσ. 23-42. Στο: Ζερβός, Γ.Θ. (2004). Ο Επαγγελματικός Προσανατολισμός και η Επαγγελματική Κατάρτιση των ΑΜΕΑ (εφήβων με κινητικά και νοητικά προβλήματα) στην Ελλάδα. Κατάσταση και Προοπτικές, Διδακτορική Διατριβή, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Πατρών, σ.272.

Κατσίκας, Δ., Καρακίτσιος, Α., Φιλίνης, Κ., Πετραλιάς, Α. (2014). Έκθεση για το κοινωνικό προφίλ της Ελλάδας σε σχέση με τη φτώχεια, τον κοινωνικό αποκλεισμό και την ανισότητα πριν και μετά από την εκδήλωση της κρίσης, Παρατηρητήριο για την Κρίση, Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής & Εξωτερικής Πολιτικής, Αθήνα, Δεκέμβριος 2014.

Κάτσος, Π. (2013). Η αναγκαιότητα των Εργαστηρίων Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης για την εκπαίδευση των ατόμων με ειδικές εκπαιδευτικές δυσκολίες στη Μεσσηνία, «Η ειδική αγωγή και η εκπαίδευση των παιδιών με σύνθετες δυσκολίες – Προτάσεις για την υποστήριξη της ένταξης στην σχολική κοινότητα», Πρακτικά Ημερίδας, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, Σχολή Ανθρωπιστικών Επιστημών και Πολιτισμικών Σπουδών, Τμήμα Φιλολογίας, 1-3-2013, Καλαμάτα, σσ. 78-81.

ΚΕΣΥΠ (2011). Έρευνα Δυνατοτήτων Επαγγελματικής Απασχόλησης – Κατάρτισης Αποφοίτων Σχολείων Ειδικής Αγωγής, Πρόγραμμα Αγωγής Σταδιοδρομίας, Κέντρο Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού Κέρκυρας,Απρ.2011(Διαθ. ηλεκτ.: http://kesyp.ker.sch.gr/docs/programmata-agwgis-stadiodromias/Agogi_Stadiodromias_KESYP_EEEEK_2010-11.ppt ).

Kohler, P. D., Johnson, J.R., Chadsey-Rusch, J. & Rusch F.R. (1993). Transition from School to Adult Life: Foundations, Best Practices, and Research Directions, Transiton Research Institute at Ilinois, University of Ilinois at Urbana-Champaign, pp. 31-54.

Κοτσόβολης, N. (2011). Καταγραφή προβλημάτων και προτάσεις βελτίωσης των υφισταμένων δομών του Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατολισμού στη γενική, επαγγελματική και τεχνολογική εκπαίδευση της χώρας μας, Πρακτικά 2ου Επιστημονικού Συνεδρίου Ανώτατης Σχολής Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης (Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε.) – «Τεχνολογικές Εξελίξεις και Διδακτικές Εφαρμογές στην ΤΕΕ. Καινοτομικές δράσεις και προοπτικές ανάπτυξης», Αθήνα: 16-17 Δεκεμβρίου 2011.

Κουτσοκλένη, Ι. (2003). Προεπαγγελματική και Επαγγελματική Κατάρτιση Ατόμων με Νοητική Υστέρηση, Έργο Στέρξις: Εστία Ειδικής Επαγγελματικής Αγωγής, Αθήνα.

Κρασσάς, Σ. (2005). Οδηγός καλής πρακτικής και εφαρμογής σχεδίου εργασίας για την εκπόνηση προ- γραμμάτων /δραστηριοτήτων για την επαγγελματική συμβουλευτική και τον προσανατολισμό των ατόμων με αναπηρίες και των ατόμων που κινδυνεύουν από κοινωνικό αποκλεισμό, Εκπαιδευτικό υλικό ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ – Γ΄ Κ.Π.Σ./Μέτρο 2.4 – Ενέργεια 2.4.1 – Κατηγορία Πράξεων 2.4.1.α – Έργο: Αναβάθμιση ΚΕΣΥΠ – ΓΡΑΣΕΠ & Ίδρυση Νέων, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.

Κρίβας, Σπ. (2011). Η αποδόμηση του σχολικού επαγγελματικού προσανατολισμού, Εφημερίδα «Παρόν», Άρθρο 25/9/2011 (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://kesyp.flo.sch.gr/www/attachments/article/688/%CE%91%CE%A1%CE%98%CE%A1%CE%9F%20%CE%9A%CE%A1%CE%99%CE%92%CE%91.pdf ).

ΚΥΑ Δ23/ΟΙΚ. 14435−1135. Καθορισμός ελάχιστων προδιαγραφών λειτουργίας των Κέντρων Κοινότητας, Κοινή Υπουργική Απόφαση Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως υπ’ αριθμ. 854/Β΄/30-03-2016.

Κωσταντοπούλου, Δ. (2007). Ο ρόλος της Συμβουλευτικής και του Επαγγελματικού Προσανατολισμού στην προώθηση επιχειρηματικού πνεύματος και δραστηριοτήτων επιχειρηματικότητας στην Εκπαίδευση. Στο: Οδηγός Συμβουλευτικής και Επαγγελματικού Προσανατολισμού στον Τομέα της Εκπαίδευσης, Εθνικό Κέντρο Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Αθήνα: Επτάλοφος, σσ. 227-258 (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://www.ekep.gr/library/ekdoseis/odigoi/ODIGOS_EKPAIDEUSIS.pdf ).

Λαμπροπούλου, Β., Παντελιάδου, Σ., & Μαρκάκης, Ε. (2005). Χαρτογράφηση – αναλυτικά Προγράμματα Ειδικής Αγωγής: άργησαν μια μέρα…, Επιστημονική Επετηρίδα ΑΡΕΘΑΣ Τόμος ΙΙΙ. Πανεπιστήμιο Πατρών, Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών, Π.Τ.Δ.Ε., Πάτρα, σσ. 243-262.

Lebenshilfe Detmold e.V. (1989/1997). Lernwege zur beruflichen Bildung. Materialien für Gruppenleiter in Werkstätte für Behinderte. Detmold: Lebenshilfe e.V. (βλ. http://www.lebenshilfe-detmold.de/lh1/projekte/dlm/index.php ).

Matsaganis, Μ. (2013). The Greek Crisis: Social Impact and Policy Responses – Study, Friedrich Ebert Stiftung, November 2013, p.15 (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://library.fes.de/pdf-files/id/10314.pdf ).

Menchetti, B.M., & Garcia, L. A. (2003). Personal and employment outcomes of person-centered career planning. Education and Training in Developmental Disabilities, 38(2), pp. 145 – 156.

Μπαλάσκας, Π .(2006) (Υπευθ.Φορέα). Έρευνα αγοράς και καταγραφής της συμπεριφοράς του καταναλωτικού κοινού έναντι των προϊόντων και των υπηρεσιών που παράγονται από ΑμεΑ, Πολυοδηγός Ανάπτυξης Επιχειρηματικότητας, Κοινοτική Πρωτοβουλία Equal 2005-2007, Άξονας Προτεραιότητας ΙΙ: Ανάπτυξη του Επιχειρηματικού Πνεύματος, Μέτρο 2.1: «Πρόσβαση για όλους, όσον αφορά τη δημιουργία επιχείρησης», Έργο: «Ολοκληρωμένη παρέμβαση υποστηριζόμενης επιχειρηματικής δραστηριότητας μέσω δικτύου συνεργασίας κινητικά και νοητικά αναπήρων», Αναπτυξιακή Σύμπραξη: Market on Wheels, Συγγρ. Ομάδα, 31/05/2006.

Μπασδέκης, Ι. (2013). Ηλεκτρονική Προσβασιμότητα και Αναπηρία, Συνδικαλιστική Εκπαίδευση Στελεχών Αναπηρικού Κινήματος – Νο 6, Έκδοση: Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία (ΕΣΑμεΑ), Αθήνα.

Μωυσιάδου Αικ. (2012) Κοινωνικοί Παράγοντες που επηρεάζουν τον Επαγγελματικό Προσανατολισμό κατά την Εφηβεία, C.V.P. Παιδαγωγικής & Εκπαίδευσης, Ανώτατη Σχολή Παιδαγωγικής και Τεχνολογικής Εκπαίδευσης, Αθήνα: Εκδ. VIPAPHARM, 11 Μαΐου 2012.

Νόμος 4074/2012. Κύρωση της Σύμβασης για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρίες και του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου στη Σύμβαση για τα δικαιώματα των ατόμων με αναπηρίες, Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως υπ’ αριθμόν 88/Α/11-4-2012.

Νόμος 4019/2011. Κοινωνική Οικονομία και Κοινωνική Επιχειρηματικότητα, Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως υπ’ αριθμόν 216/Α/30-09-2011.

Νόμος 3699/2008. Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση ατόμων με αναπηρία ή με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες, Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως υπ’ αριθμόν 199/Α/2-10-2008.

Νόμος 3304/2005. Εφαρµογή της αρχής της ίσης μεταχείρισης ανεξαρτήτως φυλετικής ή εθνοτικής καταγωγής, θρησκευτικών ή άλλων πεποιθήσεων, αναπηρίας, ηλικίας ή γενετήσιου προσανατολισµού, Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως υπ’ αριθμόν 16/Α/27-01-2005.

Νόμος 1556/1985. Κύρωση της 159/83 Διεθνούς Σύμβασης Εργασίας για την επαγγελματική επαναπροσαρμογή και απασχόληση των μειονεκτούντων προσώπων, Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως υπ’ αριθμόν 100/Α/28-5-85.

Noya, A. (2006). Emerging models of social enterpreneurship: Possible paths for social enterprise development in Central East and South East Europe, presented at the Seminar organised by the OECD LEED Trento Centre for Local Development, ISSAN in co-operation with USAID, 28-The Regent Esplanade Zagreb, Croatia, 29 Sep. 2006.

ΟΗΕ (1975). Διακήρυξη των Δικαιωμάτων των Αναπήρων Ατόμων. Απόφαση 3447 (XXX), 30, Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, 9 Δεκεμβρίου 1975. U.N. Doc. A/10034. Στο: Βασιλείου, Ευ. (2007) (Επιμ.). Οδηγός του Πολίτη με Αναπηρία, , Γενική Γραμματεία Δημόσιας Διοίκησης και Ηλεκτρονικής Διακυβέρνησης Ειδική Επιτροπή – Ομάδα Διοίκησης Έργου για τα Άτομα με Αναπηρία, Έργο του Ε.Π. ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Υποπρόγραμμα 1 “Εξυπηρέτηση Πολιτών και Επιχειρήσεων”, Μέτρο 1.2. “Εξυπηρέτηση Ειδικών Ομάδων Πολιτών” Έκδοση: Υπουργείο Εσωτερικών, Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης, Αθήνα 2007, σ.3.

OECD (2003). Disability in higher education, Paris:OECD. Στο Riddell, S. (2012). Education and Disability/Special Needs policies and practices in education, training and employment for students with disabilities and special educational needs in the EU, Independent report prepared for the European Commission by the Network of Experts in Social Sciences of Education and Training, 2012, p.63.

Παντελιάδου, Σ. (2004) (Υπεύθ.). Έκθεση για τη Δράση: «Χαρτογράφηση Ειδικής Αγωγής», Πρόγραμμα «Χαρτογράφηση – Αναλυτικά Προγράμματα Ειδικής Αγωγής», Πράξη 1.1.4.α, Μέτρο 1.1, Ενέργεια 1.1.4, Βόλος, 30/3/2004.

Παπαβασιλείου – Αλεξίου, Ι. (2008). Συμβουλευτική Σταδιοδρομίας Ενηλίκων: Λειτουργία-κλειδί στην Εκπαίδευση και την Απασχόληση, Πανελλήνιο Επιστημονικό Συνέδριο με Διεθνή Συμ-μετοχή: «Δια Βίου Μάθηση για την Ανάπτυξη, την Απασχόληση και την Κοινωνική Συνοχή», Βόλος, 31 Μαρτίου – 2 Απριλίου 2006, Οργάνωση: Γενική Γραμματεία Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Συνερ.: Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Νομαρ-χιακή Αυτοδιοίκηση Μαγνησίας, Δ. Βόλου,Πρακτικά Συνεδρίου, Αθήνα, Ιούλιος 2008, σσ. 291-295.

Παπαβασιλείου – Αλεξίου, Ι. (2005). ∆εξιότητες – Κλειδιά & Κοινωνικές ∆εξιότητες στη διά βίου Συµβουλευτική Σταδιοδροµίας, Πρακτικά 2ου ∆ιεθνούς Συνεδρίου Επιστηµονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Αθήνα, 16-18 ∆εκεµβρίου 2005, σσ.177-183.

Παπαϊωάννου, Σ.Μ., (1990). Επαγγελματική εκπαίδευση και προσανατολισμός. Αναφορά σε άτομα με ειδικές ανάγκες, Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα. Στο: Γιαννίτσας, Ν.Δ. (2000β) (Υπευθ. Έργου). Η επαγγελματική προετοιμασία και ένταξη των ατόμων με ειδικές ανάγκες – Άτομα με προβλήματα όρασης, Δράση 1: Έρευνες – Π1.1.: Η επαγγελματική προετοιμασία και ένταξη των Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες του Έργου: Μελέτη, σχεδιασμός και ανάπτυξη προγραμμάτων Σ.Ε.Π. σε επίπεδο σχολικής μονάδας και Κέντρου Σ.Ε.Π. για Άτομα με Ειδικές Ανάγκες και Άτομα Κοινωνικώς Αποκλεισμένα της Ενέργειας 1.1.ε.: Επαγγελματικός Προσανατολισμός, Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. – 2ο Κ.Π.Σ., Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Φ.Π.Ψ., Τομέας Ψυχολογίας, Συγγραφική – Ερευνητική Ομάδα, σ.1.

Παπάνης, Ευ., Γιαβρίμης, Π., Βίκη, Α. (2009). Καινοτόμες Προσεγγίσεις στην Ειδική Αγωγή – Εκπαιδευτική Έρευνα για τις Ευάλωτες Ομάδες Πληθυσμού, Αθήνα, Εκδόσεις Σιδέρη, σ.1.

Παπάνης, Ευ. (2008). Στάσεις Απέναντι στα Άτομα με Αναπηρία – Ιστορική αναδρομή για τη θέση των ΑμεΑ στην Ελληνική Κοινωνία, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο – Τομέας ΣΕΠ, Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Κορινθίας – Κέντρο Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού Κορίνθου – Γραφείο ΣΕΠ 2ου ΕΠΑ.Λ. Λουτρακίου, Μέτρο 2.4: «Επαγγελματικός Προσανατο-λισμός και Σύνδεση με την Αγορά Εργασίας», Ενέργεια 2.4.1: «Συμβουλευτική και Επαγγελματικός Προσανατολισμός», Κατηγορία Πράξεων 2.4.1.α: «Ενίσχυση των Δομών Συμβουλευτικής και Επαγγελματικού Προσανατολισμού», Πράξη: Αναβάθμιση ΚΕΣΥΠ – ΓΡΑΣΕΠ και ίδρυση νέων (Διαθ. ηλεκτρ.: http://eeeek.kor.sch.gr/old_site/docum/analysis.pdf ).

Παπάνης, Ευ. & Βίκη, Α. (2007) Επαγγελματική Αποκατάσταση Παιδιών με Αυτισμό, Ελληνική Κοινωνική Έρευνα, Προσωπική Ιστοσελίδα (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://epapanis.blogspot.gr/2007/09/blog-post_4027.html ).

Παπάνης, Ευ., Βίκη, Α. & Γιαβρίμης, Π. (2007). Επαγγελματικός Προσανατολισμός των Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες, Προσωπική Ιστοσελίδα (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://epapanis.blogspot.gr/2007/09/blog-post_872.html).

Παρατηρητήριο ΚτΠ (2007). Θεσμικό πλαίσιο στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση και ηλεκτρονικές υπηρεσίες για την αξιοποίηση των ευκαιριών της κοινωνίας της πληροφορίας από κοινωνικά ευπαθείς ομάδες, Μελέτη του Παρατηρητηρίου για την Κοινωνία της Πληροφορίας, Αθήνα, Απρ. 2007.

Πατεστή, Α. (2007). Η Συμβουλευτική και ο Επαγγελματικός Προσανατολισμός στο χώρο της Εκπαίδευσης. Στο: Οδηγός Συμβουλευτικής και Επαγγελματικού Προσανατολισμού στον Τομέα της Εκπαίδευσης, Εθνικό Κέντρο Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Αθήνα: Επτάλοφος, σσ. 55-79 (Διαθ. Ηλ.: http://www.ekep.gr/library/ekdoseis/odigoi/ODIGOS_EKPAIDEUSIS.pdf ).

Πασιάς, Γ., Λάμνιας, Κ. & Δημόπουλος, Κ. (Επιμ.) (2012). Βιβλιογραφία Εκπαιδευτικής Αξιολόγησης. Εκπαιδευτικό υλικό στο πλαίσιο του πιλοτικού προγράμματος «Αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου – Διαδικασία Αυτοαξιολόγησης», Το Παρατηρητήριο της ΑΕΕ, Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής, Δεκέμβριος 2012.

Πετράκος, Γ. (2005) (Υπευθ.). Στρατηγικό Σχέδιο Ανάπτυξης Μαγνησίας:Κεφ.8 – Διαγνωστική Έρευνα Κοινωνικών Προβλημάτων, Ανεργίας & Κοινωνικού Διαχωρισμού στο Νομό Μαγνησίας, 1η Φάση – Διαγνωστικές Μελέτες, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Μαγνησίας–Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμ. Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος, Φεβ.2005,Ερευν. Ομάδα (Διαθ. ηλεκτρ.: http://www.magnesia.gr/SXAM/SXAM_arxiki.htm ).

Πολυχρονοπούλου, Στ. (2001). Παιδιά και έφηβοι µε ειδικές ανάγκες και δυνατότητες: νοητική υστέρηση, ψυχολογική, κοινωνιολογική και παιδαγωγική προσέγγιση, τ. Β’, Αθήνα: Ατραπός. Στο: Χρυσός, Μ. (2005) «Η πρακτική εκµάθησης κοινωνικών δεξιοτήτων σε άτοµα µε περιορισµένες ικανότητες: Η περίπτωση των νοητικά υστερούντων», 2ο ∆ιεθνές Συνέδριο Επιστηµονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων Αθήνα, 16-18 ∆εκεµβρίου 2005, Πρακτικά Εισηγήσεων, σ.263.

Ρέτσιος, Β. (2008) (Επιμ). Έρευνα Δυνατοτήτων Επαγγελματικής Απασχόλησης ΑΜΕΑ στο νομό Λασιθίου, ΚΕΣΥΠ Αγ. Νικολάου Λασιθίου Κρήτης (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://epapanis.blogspot.gr/2008/02/blog-post_25.html ).

Ρούσσου, Αλ. (2000α) (Υπευθ.). Η επαγγελματική προετοιμασία και ένταξη των Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες: Υψηλά Λειτουργικοί Αυτιστικοί Μαθητές και Επαγγελματικός Προσανατολισμός, Εταιρεία για την Ψυχική Υγεία Παιδιών – Εφήβων, Έρευνα Στο πλαίσιο της Δράσης 1: “Έρευνες” –Π1.1.: “Η επαγγελματική προετοιμασία και ένταξη των Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες” του Έργου: “Μελέτη, σχεδιασμός και ανάπτυξη προγραμμάτων Σ.Ε.Π. σε επίπεδο σχολικής μονάδας και Κέντρου Σ.Ε.Π. για Άτομα με Ειδικές Ανάγκες και Άτομα Κοινωνικώς Αποκλεισμένα” της Ενέργειας 1.1.ε.: “Επαγγελματικός Προσανατολισμός” του Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. – 2ο Κ.Π.Σ., Μάρ. 2000.

Ρούσσου, Αλ. (2000β) (Υπεύθ.). Η επαγγελματική προετοιμασία και ένταξη των Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες: Διερεύνηση των στάσεων και απόψεων των Δυσλεξικών μαθητών για τον Επαγγελματικό τους Προσανατολισμό, Εταιρία για την Ψυχική Υγεία Παιδιών και Εφήβων, Έρευνα στο πλαίσιο της Δράσης 1: “Έρευνες” – Π1.1.: “Η επαγγελματική προετοιμασία και ένταξη των Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες” του Έργου: “Μελέτη, σχεδιασμός και ανάπτυξη προγραμμάτων Σ.Ε.Π. σε επίπεδο σχολικής μονάδας και Κέντρου Σ.Ε.Π. για Άτομα με Ειδικές Ανάγκες και Άτομα Κοινωνικώς Αποκλεισμένα” της Ενέργειας 1.1.ε.: “Επαγγελματικός Προσανατολισμός” του Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. – 2ο Κ.Π.Σ., Μάρ. 2000.

Riddell, S. (2012). Education and Disability/Special Needs policies and practices in education, training and employment for students with disabilities and special educational needs in the EU, An independent report prepared for the European Commission by the NESSE network of experts in Social Sciences of Education and Training, 2012 (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://www.nesetweb.eu/sites/default/files/NESSE-disability-special-needs-report-2012.pdf ).

Rumrill P.D. Jr. & Roessler R.T. (1999). New Directions in Vocational Rehabilitation: A “Career Development” Perspective On “Closure”, The Journal of Rehabilitation, Jan-Mar. 1999, Vol.65, pp. 26 – 33.

Sadat Abtahi, M., Seif Naraghi, M., Shariatmadari, A. & Naderi, E. (2010). The Role of Job Empowerment in the High School Vocational Curriculum for the Trainable Mentally Retarded Male Students in Iran, Middle-East Journal of Scientific Research, 6(5), pp. 517-531.

Σιδηροπούλου – Δημακάκου, Δ. (2008) (Επιστ.Υπευθ.). Σχολικός-Επαγγελματικός Προσανατολι-σμός, Έργο: «Σχεδίαση και εφαρμογή εξειδικευμένης Εκπαίδευσης των στελεχών Γραφείων Σύνδεσης των ΤΕΕ» Γ΄Κ.Π.Σ. – ΕΠ.Ε.Α.Ε.Κ. ΙΙ μέτρο 2.3 «Αρχική Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση» της ενέργειας 2.3.2 «Ανάπτυξη Τεχνικών Επαγγελματικών Εκπαιδευτηρίων και των Σχολικών Εργαστηριακών Κέντρων» Κατηγορία πράξης 2.3.2δ «Δημιουργία Γραφείων Επαγγελματικού Προσανατολισμού και Σύνδεσης με την αγορά εργασίας» Υποέργο 7 «Σχεδίαση και Εφαρμογή Εξειδικευμένης Εκπαίδευσης», Συγγρ. Ομάδα, Πανεπιστήμιο Αθηνών – Τομέας Ψυχολογίας, Αθήνα, 2008, Επιμορφωτικό Υλικό, Θεματική Ενότητα Ε3.

Σιδηροπούλου – Δημακάκου, Δ., Μυλωνάς, Κ., & Αργυροπούλου, Α. (2008). Επανασχεδιασμός της θεωρίας, της έρευνας και της εφαρμογής της επαγγελματικής συμβουλευτικής σε μαθητές με ειδικές ανάγκες: Στάσεις και απόψεις μαθητών και γονέων ΑμΕΑ για τον επαγγελματικό προσανατολισμό και τη επαγγελματική προετοιμασία στο σχολείο, 1ο Πανελλήνιο Συνέδριο Εξελικτικής Ψυχολογίας. Συμπόσιο: «Επαγγελματική ανάπτυξη και κοινωνικός αποκλεισμός», Παν. Αθηνών, 29/5-1/6/2008.

Σιδηροπούλου – Δημακάκου, Δ. (1995). Επαγγελματική Συμβουλευτική και Προσανατολισμός των μαθητών με αναπηρίες – Υπόθεση ανύπαρκτη, Επιθεώρηση Συμβουλευτικής – Προσανατολισμού, 34-35, σσ. 56-66.

Σούλης, Σπ. (2004) (Επιστ.Υπευθ.). Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγράμματος Σπουδών και Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών Υποχρεωτικής Εκπαίδευσης για Μαθητές με Βαριά Νοητική Καθυστέρηση, Χαρτογράφηση – Αναλυτικά Προγράμματα Ειδικής Αγωγής (2003ΣΕ04530072),Υπευθ.Έργου: Λαµπροπούλου Β., Μέτρο: 1.1, Ενέργεια: 1.1.4 «Αναβάθµιση και επέκταση του θεσµού της εκπαίδευσης ατόµων µε ειδικές ανάγκες (ΑΜΕΑ) στην Πρωτοβάθµια και ∆ευτεροβάθµια Εκπαίδευση», Ε.Π.Ε.Α.Ε.Κ. Πράξη: 1.1.4.α, Δράση Β’: Ανάπτυξη Αναλυτικών Προγραμμάτων Σπουδών, Υπευθ.: Μαρκάκης, Ε., Ομάδα Εργασίας,σ.ii (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://users.sch.gr/stefanski/amea/aps-varia-kathisterisi.pdf).

Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και Προαιρετικό Πρωτόκολλο (2006), Απόφαση 61/611 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ, Νέα Υόρκη, 13 Δεκεμβρίου 2006.

Συνήγορος του Πολίτη (2008). Συµβολή του Συνηγόρου του Πολίτη στον ∆ηµόσιο ∆ιάλογο για την Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση (Σχέδιο Νόµου 3699 Υπ.Ε.Π.Θ.) Αθήνα: Μάιος 2008 (Διαθέσιμο ηλεκτρονικά: http://www.synigoros.gr/resources/summetoxi_stp.pdf ).

Σύνταγμα της Ελλάδος (2008). Όπως αναθεωρήθηκε με το Ψήφισμα της 27ης Μαΐου 2008 της Η’ Αναθεωρητικής Βουλής των Ελλήνων.

Τάζογλου, Ευ. & Μαρκουλής, Δ. (2008). Αναπηρία: Εκπαιδευτικές και επαγγελματικές προσδοκίες μέσα από το λόγο των μαθητών/τριών, καθηγητών και γονέων, Έρευνα Καλλιρόη, ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ, Άξονας 4 – Μέτρο 4.1 – Ενέργεια 4.1.1, Κατ. Πράξης 4.1.1.β, Σύνοψη Ευρημάτων, σσ. 171-194.

Τζέπογλου, Στ., Καφετζόπουλος, Κ., Μπαµπά, Μ., ∆ούκας, Γ., Σκαλτσάς, Η. & Καραµέτου, Ε. (2009). Προτάσεις βελτίωσης της λειτουργίας του θεσµού του Σ.Ε.Π. στη ∆ευτεροβάθµια Εκπαίδευση, Επιθεώρηση Εκπαιδευτικών Θεμάτων, τ.15, σσ.210-222.

Τριδήμα, Μ. (2007) (Επιστ.Υπεύθ.) Έρευνα σε Υπηρεσίες και Φορείς Διαμόρφωσης και Εφαρμογής Κοινωνικής Πολιτικής στην Περιφέρεια Θεσσαλίας, για την ένταξη των ατόμων με αναπηρία – Αποτελέσματα, Ινστιτούτο Κοινωνικής Προστασίας και Αλληλεγγύης, Αθήνα, 2007.

Tractenberg, L., Streumer, J. & Van Solingen, S., (2002). Career Guidance in the emerging post-industrial society, International Journal for Educational and Vocational Guidance, 2, pp. 85-99. Στο: Παπαβασιλείου – Αλεξίου, Ι. (2005). «∆εξιότητες-Κλειδιά & Κοινωνικές ∆εξιότητες στη διά βίου Συµβουλευτική Σταδιοδροµίαs», 2ο ∆ιεθνές Συνέδριο Επιστηµονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Αθήνα, 16-18 ∆εκεµβρίου 2005, Πρακτικά Εισηγήσεων σσ.177-183.

Τσίμπος Χ. & Καρούντζου, Γ. (2006). Άτομα με Ειδικές Ανάγκες: Η εκπαίδευση και η κατάρτισή τους στην Ελλάδα του 2006. 5ο Πανελλήνιο Συνέδριο Ελληνική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Έρευνα, Παιδαγωγική Εταιρεία Ελλάδος, Θεσ/νίκη 24-26 Νοεμβρίου 2006, Πρακτικά, Τόμος Β’, Έκδοση: Αφοι Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 2007, σσ. 137-144.

Unicef (2014). Τα παιδιά στον αναπτυγμένο κόσμο: Τα παιδιά της ύφεσης – Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ευημερία των παιδιών στις πλούσιες χώρες, Ερευνητικό Κέντρο Innocenti, Έκθεση 12, Ελληνική Εθνική Επιτροπή UNICEF, Σεπτ. 2014.

Υπουργική Απόφαση υπ’ αριθμόν 29589/Γ6/19-03-2012. Κατανομή οργανικών θέσεων Εκπαιδευτικού Προσωπικού Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης στα Εργαστήρια Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης (Ε.Ε.Ε.Ε.Κ.), Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως υπ’ αριθμ. 1067/Β’/9-4-2012.

Εγκύκλιος υπ’ αριθμόν 105298/Γ2/27-08-2010. Αναστολή της λειτουργίας των Γραφείων Σύνδεσης με την Αγορά Εργασίας και Επαγγελματικού Προσανατολισμού (ΓΡΑ.ΣΥ.), Εκδ. Υ.Π.Δ.Β.Μ.&Θ., Ενιαίος Διοικητικός Τομέας Π/θμιας & Δ/θμιας Εκπ/σης Τμήμα Β΄. Αθήνα 2010.

Υπουργική Απόφαση υπ’ αριθμόν 409/Γ6/18-04-2001. Κανονισμός λειτουργίας του Εργαστηρίου Ειδικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης Καλλιθέας, Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως υπ’ αριθμ. 527/Β’/9-5-2001.

Φακιολάς, Ν. (2007). Ανάπτυξη σταδιοδροµίας και προοπτικές απασχόλησης των ΑµεΑ σε συνθήκες παγκοσµιοποίησης. Στο:Κετσετζοπούλου Μ., Κικίλιας, Η., Μουρίκη, Α., Παπαπέτρου, Γ., Τζωρ-τζοπούλου, Μ. & Φρονίμου,Ε.(2007)(Επιμ.).Το Κοινωνικό Πορτραίτο της Ελλάδας 2006, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών–Ινστιτούτο Κοινωνικής Πολιτικής, Αθήνα 2007, σσ. 105-116.

Φακιολάς, Ν. (2005). Οι προοπτικές επαγγελµατικής ανάπτυξης των ΑµεΑ σε συνθήκες παγκοσµιοποίησης, Επιθεώρηση Συµβουλευτικής Προσανατολισµού, τ.74-75, Αθήνα. Στο: Κετσετζοπούλου Μ., Κικίλιας, Η., Μουρίκη, Α., Παπαπέτρου, Γ., Τζωρτζοπούλου, Μ. & Φρονίμου, Ε. (2007) (Επιμ.). Το Κοινωνικό Πορτραίτο της Ελλάδας 2006, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών – Ινστιτούτο Κοινωνικής Πολιτικής, Αθήνα 2007, σ. 105.

Φακιολάς, Ν. (2002). Συμβουλευτική – Επαγγελματικός Προσανατολισμός και Κοινωνικός Αποκλεισμός. Στο: Κασσωτάκης, Μ. (2002) (Επιμ.). Συμβουλευτική και Επαγγελματικός Προσανατολισμός, Αθήνα: Τυπωθήτω-Γ.Δαρδανός, σσ.603-622.

Χατζηγεωργιάδου, Σ., Μπαντά, Π., Αβραμίδου, Ε., Γρηγοριάδου, Λ., Μακρή, Ν. & Στεφανοπούλου, Θ. (2011). Συγκριτική παρουσίαση οκτώ μονάδων Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης της Θεσσαλονίκης. Σύγχρονες ενταξιακές συνθήκες και μελλοντικοί προβληματισμοί, Τα Εκπαιδευτικά, τ. 99-100, Ιούλιος – Δεκέμβριος 2011, σσ. 179-195.

Χρυσός, Μ. (2005). Η πρακτική εκµάθησης κοινωνικών δεξιοτήτων σε άτοµα µε περιορισµένες ικανότητες: Η περίπτωση των νοητικά υστερούντων, 2ο ∆ιεθνές Συνέδριο Επιστηµονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων Αθήνα, 16-18 ∆εκεµβρίου 2005, Πρακτικά Εισηγήσεων, σσ.261-272.

Vimercati, M. (2002). La scuola che orienta, Percorsi, ruoli, strumenti, Milano: La Nuova Italia. Στο: Γεωργιάδης, Δ. & Ρηγόπουλος, Θ. (2010). Ο ρόλος και η συμβολή της Συμβουλευτικής και του Επαγγελματικού Προσανατολισμού για την Ομαλή ένταξη των ΑμΕΑ στην αγορά εργασίας, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου: «Έρευνα, Εκπαιδευτική Πολιτική και Πράξη στην Ειδική Αγωγή», 8-10 Οκτωβρίου2010, Παν. Αιγαίου – Πρόγραμμα Συμβουλευτική και Μεθοδολογία Ψυχολογικής Έρευνας. Επιμ.: Ευ. Παπάνης & Π. Ε.Γιαβρίμης, Έκδοση: 2011, σσ. 821-831.

Williams, W., Vogelsberg, R. T. & Schultz, J. (1989). Programs for Secondary-Age Severely Handicaped Youth, University of Vermont. Στο: Καββαδά, Ευ. (2012), Προεπαγγελματική Εκπαίδευση Μαθητών με Νοητική Καθυστέρηση: Μια Εκτίμηση Αναγκών, Διδακτορική Διατριβή, Παιδαγωγικό Τμήμα Ειδικής Αγωγής, Παν. Θεσσαλίας, Βόλος 2012, σ.90.

Wright, B. Α. (1983). Physical disability: A psychosocial approach, 2nd ed., New Υork: Harper & Row. Στο: Παπάνης, Ευ. (2008). Στάσεις Απέναντι στα Άτομα με Αναπηρία – Ιστορική αναδρομή για τη θέση των ΑμεΑ στην Ελληνική Κοινωνία, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο – Τομέας ΣΕΠ, Διεύθυνση Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης Κορινθίας – Κέντρο Συμβουλευτικής και Προσανατολισμού Κορίνθου – Γραφείο ΣΕΠ 2ου ΕΠΑ.Λ. Λουτρακίου, Μέτρο 2.4: «Επαγγελματικός Προσανατολισμός και Σύνδεση με την Αγορά Εργασίας», Ενέργεια 2.4.1: «Συμβουλευτική και Επαγγελματικός Προσανατολισμός», Κατηγορία Πράξεων 2.4.1.α: «Ενίσχυση των Δομών Συμβουλευτικής και Επαγγελματικού Προσανατολισμού», Πράξη: Αναβάθμιση ΚΕΣΥΠ – ΓΡΑΣΕΠ και ίδρυση νέων, σ. 7.

Χαροκοπάκη Α., Βλαχάκη, Φ., Τετραδάκου, Στ. (2007). : Προετοιμασία για την προσέγγιση της αγοράς εργασίας στην Εκπαίδευση – Σχεδιασμός Σταδιοδρομίας και Τεχνικές Αναζήτησης Εργασίας. Στο: Οδηγός Συμβουλευτικής και Επαγγελματικού Προσανατολισμού στον Τομέα της Εκπαίδευσης, Εθνικό Κέντρο Επαγγελματικού Προσανατολισμού, Αθήνα: Επτάλοφος, σσ. 193-223.