ISSN:1792-2674
Αθηνά Ντούλια
Σύμβουλος Εκπαίδευσης ΠΕ70
Περίληψη
Μπορεί η παιδική λογοτεχνία να αποτελέσει πεδίο αφόρμησης για την έναρξη ουσιαστικού διαλόγου και κατανόησης της πραγματικότητας με στόχο την κοινωνική αλλαγή και την άρση στερεοτύπων; Μπορεί η αφήγηση ιστοριών να αποτελέσει μοχλό ευαισθητοποίησης και ενδυνάμωσης των φωνών σε μια σχολική κοινότητα; Η παρούσα εισήγηση σκοπό έχει να παρουσιάσει τα αποτελέσματα από ένα δομημένο πρόγραμμα παρέμβασης σε μαθητές Δημοτικού που σκοπό είχε να αξιοποιήσει την αφήγηση ιστοριών ως μέσο και παιδαγωγικό εργαλείο για την έναρξη κριτικού διαλόγου σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης και καλλιέργειας της ενσυναίσθησης στο πλαίσιο διαμόρφωσης της ενεργούς πολιτειότητας των μαθητών/τριών. Βασικός στόχος της παρούσας εργασίας είναι να αναδειχθεί η κοινωνικοποιητική και μετασχηματιστική δύναμη της αφήγησης καθώς και η σημαντικότητα της συμβολής της φιλαναγνωσίας στο σχολικό περιβάλλον σε ζητήματα συμπερίληψης, δημοκρατίας και κοινωνικής δικαιοσύνης.
Λέξεις-κλειδιά: αφήγηση ιστοριών, κοινωνική δικαιοσύνη, έρευνα-δράσης
1. Εισαγωγή
Οι μετασχηματισμοί που συντελούνται σε όλα τα επίπεδα, κοινωνικό, οικονομικό, πολιτικό, επιτάσσει την προετοιμασία των μαθητών/τριών και αυριανών πολιτών στην αντιμετώπιση και διαχείριση διαφόρων κοινωνικών ζητημάτων. Η αμφισβήτηση των αξιών, η καταπάτηση κάποιων δικαιωμάτων, οι παντοειδείς ανισότητες που παρατηρούνται, αποτελούν πυρήνες και αίτια δημιουργίας σοβαρών κοινωνικών ζητημάτων που έχουν αναδυθεί. Αποστολή της εκπαίδευσης δεν είναι μόνο η μετάδοση γνώσεων αλλά και διαμόρφωση των αυριανών ενεργών πολιτών με όραμα, αξίες και κουλτούρα κατανόησης, αποδοχής και συμπερίληψης στο πλαίσιο του Ανθρωπισμού και της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Καλλιεργώντας και ενισχύοντας τη φωνή των μαθητών σε θέματα που σχετίζονται με την σχολική καθημερινότητα τους και αφορούν ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης, στην πραγματικότητα θέτουμε τα θεμέλια για την προετοιμασία της αλλαγής τόσο στο σχολικό περιβάλλον όσο και στην ευρύτερη κοινωνία (Χατζησωτηρίου, Πανάου & Αγγελίδης, 2023).Όταν οι μαθητές και οι μαθήτριες εκπαιδεύονται στην ενεργητική συμμετοχή στη λήψη απόφασης με κριτικό πνεύμα και ενσυναίσθηση, στην πραγματικότητα εφοδιάζονται με σημαντικές δεξιότητες και προετοιμάζονται για την ενήλικη ζωή τους. Ένα μέσο για την ενδυνάμωση της φωνής των μαθητών/τριών αποτελεί η αφήγηση ιστοριών.
H αφήγηση είναι κεντρικής σημασίας για την εκπαίδευση, τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές, επειδή σύμφωνα με την οπτική των Connelly Clandinin (2014:2), η αφήγηση και οι ιστορίες ζωής μας επιτρέπουν ‘’να ανιχνεύσουμε διαδρομές μάθησης και να προσδιορίζουμε «τη διασταύρωση της προσωπικής ιστορίας των ανθρώπων με την ιστορία της κοινωνίας»
Η αφήγηση ιστοριών αποτελεί μια πανάρχαια μορφή επικοινωνίας των πραγματικών ή φανταστικών εμπειριών των ανθρώπων. Οι αφηγήσεις συνδέονται με τη συγκρότηση του εαυτού, της προσωπικής και της επαγγελματικής ταυτότητας, αλλά και με τις μαθησιακές εμπειρίες, που σχετίζονται με την ανάπτυξη κρίσιμων δεξιοτήτων ζωής (Bardy, 2010· Goodson & Gill, 2014). Αποτελούν πολύτιμα εργαλεία για την απόκτηση αυτογνωσίας και για αυτό έχουν μια αναπτυξιακή διάσταση και λειτουργία (Barkai & Rappaport, 2011).
Η αφήγηση ως έννοια εμπερικλείει σημαντικές κατηγορίες φαινομένων, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί μια μέθοδο έρευνας φαινομένων, σχέσεων και εμπειριών. H χρήση της αφήγησης και της αφηγηματολογίας έχει αξιοποιηθεί από πολλά επιστημονικά πεδία όπως αυτό της λογοτεχνίας, της παιδαγωγικής, της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας (Hyvärinen, 2016),της κοινωνικής ανθρωπολογίας (Tedlock, 1991) και άλλων πολλών ακόμη.
Στην παιδαγωγική, η αφηγηματική προσέγγιση αποτελεί ένα σύγχρονο πεδίο, η συμβολή του οποίου μπορεί να συμβάλλει καθοριστικά στην ολιστική ανάπτυξη των μαθητών. Στην κριτική της προοπτική αξιοποιεί τις αφηγήσεις για την ανάπτυξη της αίσθησης της ευθύνης και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, καθώς για την προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην αφηγηματική παιδαγωγική σχέση ως μια διαδικασία που καλλιεργεί την ενσυναίσθηση και την συμπόνοια, την πίστη στον άνθρωπο και τις αξίες του ανθρωπισμού (Goodson & Gill, 2014).
Η αφήγηση ιστοριών είναι ένα από τα πιο ισχυρά μέσα με το οποίο μπορεί ο εκπαιδευτικός, ο γονέας, ο σύμβουλος να επηρεάσει, να διδάξει, να εμπνεύσει, να ψυχαγωγήσει. Εκείνο που καθιστά την αφήγηση τόσο αποτελεσματική για μάθηση είναι το γεγονός ότι ‘’η αφήγηση δημιουργεί συνδέσεις μεταξύ ανθρώπων και μεταξύ ανθρώπων και ιδεών(Ντούλια 2021). Οι ιστορίες μεταφέρουν πολιτισμό, την ιστορία και τις αξίες που ενώνουν τους ανθρώπους. Εμπεριέχουν γεγονότα, εμπειρίες και συναισθήματα, τα οποία αξιοποιούμε ως εργαλεία αξιολόγησης, αναστοχασμού και λήψης απόφασης Επιπλέον, σύμφωνα με τον Freire η σχέση δασκάλου μαθητή σε κάθε επίπεδο έχει θεμελιωδώς αφηγηματικό χαρακτήρα (Freire, 2009).
Η συμβολή των ιστοριών είναι καθοριστική. Πέρα από την αίσθηση σύνδεσης που δημιουργούν, χτίζουν οικειότητα και εμπιστοσύνη και επιτρέπουν στον ακροατή να εισέλθει στην ιστορία όπου βρίσκεται, καθιστώντας τον πιο ανοιχτό στη μάθηση, καθώς διατηρούνται εύκολα στη μνήμη. Η ψυχολόγος Peg Neuhauser σε έρευνα της διαπίστωσε ότι η μάθηση που πηγάζει από μια καλά διηγημένη ιστορία είναι πιο αποτελεσματική και διατηρείται στη μνήμη πολύ περισσότερο από τη μάθηση που προέρχεται από γεγονότα και αριθμούς. Το ίδιο ισχυρίζεται και ο Jerome Bruner λέγοντας ότι είναι είκοσι φορές πιθανότερο να θυμηθεί κάποιος γεγονότα, εάν είναι μέρος μιας ιστορίας (Bruner, 2004). Η έρευνα επιβεβαιώνει ότι οι καλά σχεδιασμένες ιστορίες είναι το πιο αποτελεσματικό μέσο μάθησης και ασκούν μεγάλη δύναμη στον ακροατή/αναγνώστη.
Από την άλλη, η αξιοποίηση των φωνών των μαθητών/τριών και η ενίσχυση του διαλόγου μέσω μιας λογοτεχνικής ιστορίας συμβάλλει στην καλλιέργεια της ενσυναίσθησης και της ενεργούς πολιτειότητας χάριν της κοινωνικοποιητικής και μετασχηματιστικής δύναμης της αφήγησης.
Σκοπός επομένως της παρούσης εισήγησης είναι αφενός η ανάδειξη της συμβολής των ιστοριών ως μέσο κοινωνικής αλλαγής σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης, αναδεικνύοντας τη δύναμη της λογοτεχνίας ως μέσο διαλόγου σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης και καλλιέργειας ενσυναίσθησης και αφετέρου η ανάδειξη ότι η λογοτεχνία μπορεί να αξιοποιηθεί ως παιδαγωγικό εργαλείο ευαισθητοποίησης και καλλιέργειας κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων, άρσης στερεοτύπων και αλλαγής στάσεων.
2. Κυρίως μέρος
2.1. Παρουσίαση του προγράμματος
Στην παρούσα εισήγηση αξιοποιήσαμε τη βασισμένη στη λογοτεχνία αφηγηματική έρευνα (Kim, 2015). Θα παρουσιαστεί μέρος μιας έρευνας δράσης που αξιοποίησε τη λογοτεχνία-παιδική και εφηβική- για να συζητηθούν ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης στο πλαίσιο της ενεργούς πολιτειότητας με στόχο την αλλαγή στάσεων, την καλλιέργεια ενσυναίσθησης και τη διαμόρφωση κριτικά σκεπτόμενων μαθητών με αξίες και όραμα.
Για την επίτευξη του στόχου μας αξιοποιήθηκαν τρία βιβλία παιδικής λογοτεχνίας: Το Σανταλάκι της Ε. Αναστασοπούλου, το Θέλω να σας πω την αλήθεια της Αλ. Μητσιάλη και η Κιβωτός της Θέκλας της Μ. Παπαγιάννη. Η πορεία που ακολουθήσαμε βασιζόταν αρχικά στην αφήγηση των ιστοριών, στην βιωματική έκφραση και στη δημιουργική γραφή. Στην πρώτη μάλιστα ιστορία, το Σανταλάκι, οι μαθητές είχαν την ευκαιρία να ακούσουν την αφήγηση από τον ηθοποιό Θ. Βαλτινό, όπου η θεατρικότητα και η υποβλητικότητα στη φωνή συνέβαλε καθοριστικά στη δημιουργία κατάλληλου συγκινησιακού κλίματος.
Το πρόγραμμα διήρκεσε ένα τρίμηνο και το θέμα αυτό εντάχθηκε στα εργαστήρια Δεξιοτήτων μαθητών της Δ΄ Δημοτικού σχολείων αστικής περιοχής των Χανίων. Έγινε αξιοποίηση των εμπειριών και των βιωμάτων των μαθητών, ενώ αξιοποιήθηκε η τεχνική του αναστοχασμού και η ερμηνευτική προσέγγιση. Οι μαθητές/τριες είχαν την ευκαιρία μέσα από την αφήγηση να εκφραστούν, να αναστοχαστούν, να διηγηθούν οι ίδιοι δικές τους εμπειρίες, να προβληματιστούν και να αναλάβουν δράσεις επίλυσης των θεμάτων που θίγονταν μέσα από μια παλέτα δημιουργικών δραστηριοτήτων και δημιουργικής έκφρασης.
Εικόνα 1: Τα βιβλία που αναγνώστηκαν στην τάξη
Μετά την αφήγηση και την ερμηνευτική προσέγγιση των ιστοριών, επιλέχθηκαν αποσπάσματα και από τα τρία βιβλία, τα οποία διαπραγματεύονταν ηθικά διλήμματα με στόχο να οδηγήσουν τους μαθητές/τριες στην έναρξη ουσιαστικού διαλόγου και λόγων αντιλογίας, συνδυάζοντας παράλληλα βιωματικές και συμμετοχικές τεχνικές θεάτρου. Η αξιοποίηση των φωνών όλων των μαθητών συνέβαλε στο να κατατεθούν διάφορες απόψεις αναδεικνύοντας έτσι όλες τις πτυχές των θεμάτων που έθιγαν οι ιστορίες. Οι μαθητές/τριες εκφράζονταν μέσα από συμμετοχικές τεχνικές καταθέτοντας τα συναισθήματα και τις απόψεις τους και λαμβάνοντας ενεργό ρόλο στη λήψη απόφασης για ανάληψη δράσης επίλυσης του ζητήματος που έθιγε το εκάστοτε βιβλίο.
Εικόνα 2: η σκηνή του πολέμου από το βιβλίο το Σανταλάκι
Εικόνα 3: Δραστηριότητα έκφρασης κι ανάπτυξης διαλόγου
Στην πορεία του προγράμματος εξετάστηκε και σχολιάστηκε η στάση των ηρώων, ερμηνεύτηκαν σύμβολα, αναζητήθηκαν οι υπόρρητες σκέψεις των πρωταγωνιστών, ανιχνεύθηκαν στερεοτυπικές αντιλήψεις και θέσεις καθώς και ιδεολογικές απόψεις ως γενεσιουργό πηγή των τεκταινόμενων.
Εικόνα 4: Επιχειρηματολογώντας υπέρ του Εμιγκλέ
Εικόνα 5: Σχολιάζοντας τη στάση της Θέκλας
Ζητήθηκε από τους μαθητές/τριες να μπουν στη θέση των ηρώων να εκφράσουν τα συναισθήματα σε μια ενσυναισθητική προσέγγιση και να διαμορφώσουν εκ νέου την ιστορία.
Σε όλη τη διάρκεια της τρίμηνης διάρκειας του προγράμματος αξιοποιήθηκε ημερολόγιο καταγραφής των παρατηρήσεων και ενεργειών/βημάτων που ακολουθήθηκαν. Καταγράφηκαν παρατηρήσεις, αλλαγές σε στάσεις και συλλέχτηκαν οι απόψεις των μαθητών/τριών για περαιτέρω επεξεργασία. Όλη η παρέμβαση ήταν μια δυναμική και αλληλεπιδραστική διαδικασία, ουσιαστική και πολύ ενδιαφέρουσα.
2.2. Αποτελέσματα προγράμματος
Το πρόγραμμα αυτό αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης ετήσιας έρευνας δράσης που εφαρμόστηκε σε σχολεία κατά τα προηγούμενα έτη. Στο τμήμα αυτής της δράσης που παρουσιάστηκε συμμετείχαν 52 μαθητές/τριες. Η ποιοτική ανάλυση των κειμένων που παρήγαγαν οι μαθητές/τριες και οι απόψεις των εκπαιδευτικών τους ανέδειξαν ότι μέσα από την αξιοποίηση της λογοτεχνίας και της αφηγηματικής τεχνικής ενεργοποιείται μια δυναμική, ενεργητική στάση των μαθητών/τριών απέναντι σε καταστάσεις κοινωνικής δικαιοσύνης και διλημματικών καταστάσεων. Η δύναμη της αφήγησης είναι τέτοια που ευαισθητοποιεί και κινητοποιεί στην αντιμετώπιση μιας δύσκολης κατάστασης μέσα από την ενεργητική εμπλοκή των μαθητών/τριών και της κατάθεσης των απόψεων και εμπειριών τους (Clandinin & Connelly, 2004· Webster & Mertova, 2007). Αναδείχθηκε επίσης ότι δομημένα προγράμματα που αξιοποιούν τις αφηγηματικές μεθόδους συμβάλλουν στην ανάπτυξη των αναστοχαστικών δυνατοτήτων, συμβάλλουν στη δημιουργία ενός θετικού κλίματος στην τάξη και θέτουν τις βάσεις για τη δημιουργία κοινοτήτων μάθησης, ενώ παράλληλα σφυρηλατούν και ευνοούν την ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων (Craig, 2001) μέσα από την κατανόηση και την ανάδειξη της οπτικής του άλλου. Οι αφηγήσεις λειτουργούν ως καθρέφτες, βοηθώντας την αναπαράσταση της πραγματικότητας, τη μελέτη πρακτικών και τη διερεύνηση της διδακτικής και μαθησιακής διαδικασίας στην τάξη (Leshem & Trafford, 2006).
3. Συμπεράσματα
Η δύναμη της αφήγησης είναι διαχρονική, ανυπέρβλητα σημαντική και καθοριστική για την ψυχοπνευματική και κοινωνική ανάπτυξη του ατόμου, καθώς απελευθερώνει, διαμορφώνει και σφυρηλατεί χαρακτήρες, μετασχηματίζει απόψεις και επιτυγχάνει θετικά και ωφέλιμα αποτελέσματα.
Οι ιστορίες γενικότερα διεγείρουν τις αισθήσεις μας και μας εμπλέκουν συναισθηματικά και διανοητικά. Μας βοηθούν να καθορίσουμε ποιοι είμαστε και τι αντιπροσωπεύουμε. Μας ξεχωρίζουν σε έναν θορυβώδη, ανταγωνιστικό κόσμο και βοηθούν να μας θυμούνται σύμφωνα με τον Rob Biesenbach (2018).
Η λογοτεχνία και γενικότερα η αφήγηση ιστοριών μπορεί να αποτελέσει μοχλό ευαισθητοποίησης και ενδυνάμωσης των φωνών σε μια σχολική κοινότητα. Η υλοποίηση δομημένων προγραμμάτων παρέμβασης που αξιοποιούν την αφήγηση ιστοριών ως μέσο για την έναρξη κριτικού διαλόγου σε ζητήματα κοινωνικής δικαιοσύνης και καλλιέργειας της ενσυναίσθησης μπορούν να συμβάλλουν στη διαμόρφωση της ενεργούς πολιτειότητας των μαθητών/τριών. Η συμβολή της φιλαναγνωσίας στο σχολικό περιβάλλον σε ζητήματα συμπερίληψης, δημοκρατίας και κοινωνικής δικαιοσύνης στην κατεύθυνση αυτή είναι σημαντική εξαιτίας της κοινωνικοποιητικής και μετασχηματιστικής δύναμης της αφήγησης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνόγλωσση
Αναστασοπούλου, Ε.(2019). Το Σανταλάκι. Αθήνα: Διάπλους.
Μητσιάλη, Αλ.(2008). Θέλω να σας πω την αλήθεια.Αθήνα: Πατάκης.
Ντούλια, Α. (2021). Η Δύναμη της Αφήγησης. Λογοτεχνικές Αναγνώσεις και Δημιουργική Έκφραση. Χανιά: Πυξίδατης Πόλης-Πολιτιστική Εταιρεία Κρήτης.
Παπαγιάννη, Μ.(2020). Η κιβωτός της Θέκλας. Αθήνα: Πατάκης.
Freire, P.(2009). Η αγωγή του Καταπιεζόμενου (μτφρ.Κρητικός Γ.). Αθήνα: Κέδρος.
Χατζησωτηρίου, Χ, Πανάου, Π & Αγγελίδης, Π. (2023). Ενδυναμώνοντας τα παιδιά να αναδεικνύουν και να επενεργούν σε θέματα κοινωνικής Δικαιοσύνης. Η χρήση των λαϊκών ιστοριών και της συνεργατικης αφήγησης ως εργαλείων κοινωνικής φαντασίας. Στο Χατζησωτηρίου Χ & Αγγελίδης Π(επιμ). Οι μαθητικές φωνές για τη συμπερίληψη και τη διαπολιτισμικότητα. Αθήνα: Διάδραση.
Ξενόγλωσση
Bardy, S. (2010). The Quest for Meaning: Narratives of Teaching, Learning and the Arts [Book Review]. Australian Journal of AdultLearning, 50(2), 443.
Barkai, A.& Rappaport, N. (2011). A psychiatric perspective on narratives of self-reflection in resilient adolescents. AdolescentPsychiatry, 1(1), 46-54.
Biesenbach, R.(2018). Unleash the Power of Storytelling:Win Hearts, Change Minds, Get Results. Eastlawn Media Orrington.
Βruner, J.(2004). Life as Narrative.Social Research 71, p.691-710.
Clandinin, D. J. & Connelly, F. M. (2004). Knowledge, narrative, and self-study. In: J. Loughran, M. Hamilton, V. LaBoskey & T. Russell (Eds),International handbook of self-study of teaching and teacher education practices (pp. 575–600). Boston: Kluwer Academic Publishing.
Craig, C. J. (2001). The relationships between and among teachers’ narrative knowledge, communities of knowing, and school reform:A case of “The Monkey’s Paw”. Curriculum inquiry, 31(3), 303-331.
Goodson, I.& Gill, S. (2014). Critical narrative as pedagogy.N.York: Bloomsbury Publishing.
Hyvärinen, M. (2016). Narrative and sociology. Narrative Works, 6(1),38-62.
Kim, J. H. (2015). Understanding narrative inquiry: The crafting and analysis of stories as research. Los Angeles : Sage publications.
Leshem, S. & Trafford, V. N. (2006). Stories as mirrors: Reflective practice in teaching and learning. Reflective Practice, 7(1), 9-27.
Τedlock, B. (1991). From participant observation to the observation of participation: The emergence of narrative ethnography. Journalof anthropological research, 47(1) 69-94 .
Webster, L.& Mertova, P. (2007). Using narrative inquiry as a research method: An introduction to using critical event narrative analysisin research on learning and teaching. London: Routledge.
Δικτυογραφία
https://www.unhcr.org/gr/wp-content/uploads/sites/10/2020/10/ki_an_isoun_esy.pdf