ISSN:1792-2674
Ειρήνη Γαβριλάκη: Aρχαιολόγος, Τμηματάρχης Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων της ΚΕ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων
Η ανάγκη άμεσης συνεργασίας προς την κατεύθυνση της Επιμόρφωσης Ενηλίκων. Το παράδειγμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Ρεθύμνου κατά το ακαδημαϊκό έτος 2009-2010.
Περίληψη
Κατά το ακαδημαϊκό έτος 2009-2010, η ΚΕ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής της πολιτικής πραγματοποίησε μια σειρά πιλοτικών δράσεων και συνεργασιών, με στόχο την προσέγγιση περισσοτέρων και νέων ομάδων κοινού μέσω της διεύρυνσης του κύκλου των συνεργατών της και της υιοθέτησης ευρύτερων (οριζόντιων) ή εξειδικευμένων (κάθετων) δράσεων.
Στο πλαίσιο της δραστηριότητάς της, εξάλλου, συνέταξε εξειδικευμένα ερωτηματολόγια, των οποίων ο σημαντικός αριθμός των οποίων αποτελεί ασφαλές στατιστικό δείγμα, η μελέτη του οποίου καθιστά κατάφωρη την ανάγκη άμεσης συστηματικής και συντεταγμένης ενεργοποίησης των αρμόδιων φορέων, ομάδων ή ατόμων προς την κατεύθυνση της Εκπαίδευσης-Επιμόρφωσης Ενηλίκων.
Λέξεις κλειδιά: «Εκπαιδευτική Πολιτική», «Μουσείο», «Πιλοτικές Δραστηριότητες», «Εκπαίδευση Ενηλίκων»
Abstract
During the academic year 2009-2010, the 25th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities conducted, within the context of its educational policy, a series of pilot activities and co-operations aiming at approaching more and young audiences via the widening of its partners’ circle and the adoption of broader (horizontal) or specialized (vertical) actions.
The significant number of the questionnaires which were compiled, while the aforementioned programme was carried out, forms a reliable statistic sample. The study of this sample renders the need of the immediate, systematical and coordinated instigation of the official authorities, groups of people or individuals towards Adult Education and Training urgent.
Key Words: “Educational Policy”, “Museum”, “Pilot Activities”, “Adult Education”
Η ανάγκη άμεσης συνεργασίας προς την κατεύθυνση της Επιμόρφωσης Ενηλίκων. Το παράδειγμα του Αρχαιολογικού Μουσείου Ρεθύμνου κατά το ακαδημαϊκό έτος 2009 – 2010.
Αγαπητοί συνάδελφοι,
Η Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Δυτικής Κρήτης δραστηριοποιείται από το 1987 στο χώρο της εναλλακτικής εκπαίδευσης, προσφέροντας εκπαιδευτικά προγράμματα σε μαθητές και των τριών βαθμίδων, καθώς και σεμινάρια μουσειακής αγωγής σε φοιτητές των Παιδαγωγικών Τμημάτων, εκπαιδευτικούς και ομάδες Ενηλίκων, δεδομένης της σύνδεσης Μουσείου – Σχολείου και Μουσείου – Κοινωνίας.
Σε αυτό το πλαίσιο και με άξονα την ανάγκη αξιολόγησης της προσφοράς μας στην ευρύτερη εκπαιδευτική κοινότητα, επιδιώξαμε τη συγκέντρωση ερωτηματολογίων, των οποίων η συστηματική περισυλλογή κατά το ακαδημαϊκό έτος 2009 – 2010, καθιστά το στατιστικό δείγμα μάλλον ασφαλές: 250 και 25 ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν αντίστοιχα από φοιτητές του Β΄ έτους των Τμημάτων Προσχολικής και Δημοτικής Εκπαίδευσης του Παιδαγωγικού Τμήματος και του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και 15 ερωτηματολόγια από εκπαιδευτικούς, εκ των οποίων 8 από εκπαιδευτικούς Ειδικής Εκπαίδευσης. Στο δείγμα αυτό, ωστόσο, μπορούν να προστεθούν οι μαρτυρίες των 25 νηπιαγωγών του Διδασκαλείου, στις οποίες προσφέρθηκε ομάδων ενηλίκων του Κέντρου Επιμόρφωσης Ενηλίκων, στην οποία είχαμε την ευκαιρία να προσφέρουμε εκπαιδευτικές ξεναγήσεις στο Μουσείο και σε αρχαιολογικούς χώρους του Νομού Ρεθύμνης, αυτές δύο ομάδων του Επιστημονικού Δικτύου Εκπαίδευσης Ενηλίκων Κρήτης, αλλά και εκείνες των μαθητών που παρακολούθησαν εκπαιδευτικά προγράμματα.
Μία πρώτη και ερασιτεχνική ανάγνωση των ερωτηματολογίων επιβεβαίωσε την αντίληψη που είχαμε διαμορφώσει συζητώντας, στο πλαίσιο των εκπαιδευτικών προγραμμάτων, με τα παιδιά και τους εκπαιδευτικούς: Τα μουσεία παραμένουν terra ingognita. Συνδέονται κυρίως με σχολικές εκδρομές και τις περισσότερες φορές αποτελούν τραυματικές εμπειρίες που εγκλωβίζονται στον ατέλειωτο κατάλογο των Μη του Μουσείου, όπως και σεις μπορείτε να τον ανασύρετε από τη παιδική σας ηλικία και όχι μόνο. Θεωρούνται απροσπέλαστα από τους μη ειδικούς, δηλαδή από όλους τους άλλους πλην των αρχαιολόγων εξαιτίας της ιδιαίτερης γλώσσας του εποπτικού υλικού ή της ανεπαρκούς χρήσης αυτού του τελευταίου και ξένα, δεδομένων των διαφορών με τους Πολιτισμούς άλλων ιστορικών εποχών.
Οι περισσότεροι, παιδιά και ενήλικες, όταν ρωτήθηκαν ποιο χρώμα ή τι ήχους έχουν στο νου τους στο άκουσμα της λέξης “μουσείο”, ανέφεραν ολόκληρη την κλίμακα των γαιωδών χρωμάτων, χωρίς να παραλείψουν το γκρι ή το μαύρο, καθώς και την κλασική μουσική. Κανένα κόκκινο ή κίτρινο χρώμα. καμιά έντονη μουσική. Και κάθε φορά που τους ζητήθηκε να πουν μία λέξη ως απάντηση στη λέξη “Μουσείο”, είπαν ησυχία, κούραση, ξεναγός, σχολική εκδρομή, ανυπομονησία, αγάλματα, πήλινα. Κανείς, από όλους όσοι ρωτήθηκαν δεν είχαν έστω και μία συγκεκριμένη ανάμνηση. Η συντριπτική πλειοψηφία έχουν επισκεφθεί μουσεία με το σχολείο τους, ελάχιστοι επισκέπτονται Μουσεία με τη θέλησή τους, αλλά, όλοι όσοι ταξιδεύουν, επισκέπτονται μουσεία της πόλης – προορισμού, όλοι θυμούνται τα στερεοτυπικά αντικείμενα του μουσείου (αγάλματα, πήλινα). Ελάχιστοι φοιτητές από αυτούς που συναντήσαμε πάντως είχαν επισκεφθεί το Μουσείο Ρεθύμνου, παρότι μένουν και φοιτούν στο Ρέθυμνο και παρότι, κατά τα άλλα, όταν επισκέπτονται μια ξένη πόλη, επισκέπτονται το Μουσείο της.
Μια ερώτηση κλειδί των ερωτηματολογίων ή των συζητήσεών μας ήταν γιατί επισκεπτόμαστε μουσεία. Οι απαντήσεις στην πλειονότητά τους ήταν ξύλινες και αποτέλεσμα της προετοιμασίας στο σχολείο: για να γνωρίσουμε τον Πολιτισμό μας και για να μάθουμε την Ιστορία μας. Ποτέ για να γνωρίσουμε τον Πολιτισμό μας σε σχέση με τους άλλους Πολιτισμούς ή για να γνωρίσουμε τους Πολιτισμούς και να βρούμε τι μας χωρίζει ή τι μας συνδέει με αυτούς που τους παρήγαν. Ωστόσο, για να προσεγγίσουμε ένα Μουσείο χρειάζεται ξεναγός που, όμως, να μην μας πνίγει με τον ατέλειωτο μονόλογό του. Και πάντως μόνος του, χωρίς καθοδήγηση, κανένας δεν αισθάνθηκε άνετα σε κανένα Μουσείο. Ακόμα και το πολυσυζητημένο νέο Μουσείο της Ακρόπολης ήταν απλώς “ωραίο”.
Στην ερώτηση σας αρέσουν τα μουσεία; οι απαντήσεις ήταν όλες αρχικά καταφατικές, ακόμα και από αυτούς που δεν πηγαίνουν ποτέ, αλλά ενέχονται στο στερεοτυπικό πλέγμα. Σιγά – σιγά ανοίχθηκαν βέβαια διευκρινίζοντας όχι και τόσο, όχι όλα, ενώ στην ερώτηση σας αρέσουν όλα τα αντικείμενα ενός μουσείου; η αμηχανία ήταν τεράστια από όλους, μιας και η Αρχαιότητα τίθεται αξιωματικά και αποτελεί θέμα ταμπού.
Ιδιαίτερα στους φοιτητές και τους εκπαιδευτικούς τέθηκαν ερωτήματα σχετικά με τη μουσειακή αγωγή. Δυστυχώς ελάχιστοι ήταν αυτοί που γνώριζαν τους στόχους της μουσειολογίας ή την εκπαιδευτική αξία των εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Κάποιοι απλώς πληροφορήθηκαν σχετικά μέσα από τις σπουδές τους ή γεύτηκαν εκπαιδευτικά προγράμματα, όταν ήταν οι ίδιοι μαθητές. Η πλειοψηφία δε θεωρεί ότι μπορεί να φτιάξει εκπαιδευτικά προγράμματα. Κάποιοι που το τόλμησαν, ωστόσο, στο πλαίσιο πρακτικών ασκήσεων που ενθάρρυναν φέτος τα Παιδαγωγικά Τμήματα, χρειάστηκαν και την καθοδήγηση του μουσείου που φυσικά είχαν. Όλοι, όταν τους εξηγήθηκε βιωματικά τι είναι αυτό το εργαλείο, ενδιαφέρθηκαν. Το ενδιαφέρον τους αντανακλά στις απαντήσεις τους σχετικά με το Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου, το οποίο περιγράφεται με όρους μουσειολογικούς, ενώ τα κενά στην παρουσίαση του υλικού κατά το μεγαλύτερο μέρος τους καλύπτονται.
Σε γενικές γραμμές αυτά είναι τα δεδομένα. Η καταγεγραμμένη άποψη του ειδικού αυτού τα στατιστικά μεγέθη των οποίων ελπίζουμε να δημοσιεύσουμε. Ποιος, λοιπόν, πρέπει να είναι ο ρόλος των Μουσείων, προκειμένου να ενεργοποιηθεί αυτό το κοινό, ενήλικο ή ανήλικο, ειδικευμένο ή ανειδίκευτο;
Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου, εκτός των εκπαιδευτικών προγραμμάτων για μαθητικές ομάδες -περίπου 2.500 παιδιά φέτος- πραγματοποιήσαμε μια σειρά δράσεων με γνώμονα ακριβώς την ευαισθητοποίηση και την ενεργοποίηση ομάδων ενηλίκου κοινού μέσω της ενημέρωσης και του πολλαπλασιασμού της εμπειρίας.
Αρχικά πήραμε την πρωτοβουλία της πρόσκλησης ομάδων ενήλικου κοινού. Για παράδειγμα προσκαλέσαμε την ομάδα γυναικών της Χ.Ε.Ν. Ρεθύμνου να μας βοηθήσει στη Λέσχη Βιβλίου με θέμα την Κοσμογονία, όπως την ερμηνεύουν οι διάφοροι λαοί. Πρώτος στόχος μας ήταν η εμπλοκή μιας δυναμικής τοπικής ομάδας στην εκπαιδευτική δράση του μουσείου και μάλιστα με άξονα την πολυπολιτισμικότητα της παλιάς πόλης, την οποία προσλαμβάνουν, αντιμετωπίζουν, κρίνουν, σχολιάζουν όλοι όσοι συνοικούν σε αυτήν. Δεύτερος στόχος ήταν η διαδράση ανάμεσα στα παιδιά, τις γυναίκες και το μουσείο.
Ακόμα, στο πλαίσιο της οριζόντιας δράσης Το δέντρο της Ζωής, παίρνοντας πάλι τη σχετική πρωτοβουλία, προσκαλέσαμε τα μέλη του Ποδηλατικού Ομίλου για ξενάγηση σε ένα νέο αρχαιολογικό χώρο στο Σφακάκι, σε απόσταση 10 χιλιομέτρων από την πόλη. Επιπλέον, διοργανώσαμε βιωματικό σεμινάριο από κοινού με τα μέλη του Επιστημονικού Δικτύου Επιμόρφωσης Ενηλίκων, προσφέροντας στο ευρύτερο εκπαιδευτικό κοινό τους χώρους μας. Μήπως δεν είναι σημαντική η υπέρβαση του άδυτου των μουσείων;
Σχεδιάσαμε επίσης από κοινού με το Κέντρο Εκπαίδευσης Ενηλίκων του Νομού ένα πρόγραμμα Τοπικής Ιστορίας, προσφέροντας εκπαιδευτικές ξεναγήσεις στο μουσείο και σε αρχαιολογικούς χώρους αρμοδιότητάς μας, προσανατολίζοντας τους συμμετέχοντες ενηλίκους στα μουσεία της πόλης -ευτυχώς υπάρχουν αρκετά- και στα μνημεία, υπό τη σκιά των οποίων ζούμε. Στο πρόγραμμα αυτό, οι εμπλεκόμενοι φορείς, αλλά και οι τοπικοί εμπειρογνώμονες ενεργοποιήθηκαν συνδράμοντας και αυτοί στη διαμόρφωση του πολιτιστικού προσώπου της πόλης και υποστήριξαν το πρόγραμμα: η Εφορεία μας, η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, το Γραφείο Παλιάς Πόλης, το Λαογραφικό Μουσείο, το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών, ο Σύλλογος Μικρασιατών, το Τμήμα Κοινωνιολογίας, η Βιβλιοθήκη, η Πινακοθήκη Κανακάκι, το Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής και ο Γιώργος Δαλαμβέλλας από τις Μαργαρίτες. Με άλλα λόγια, παραιτούμενοι από την αφήγηση της Ιστορίας, αποφασίσαμε τη βιωματική και αμφίδρομη προσέγγισή της, αφενός ως φορείς ιστορικών γνώσεων και εμπειριών και αφετέρου ως δημιουργοί Ιστορίας οι ίδιοι μέσω των αποφάσεων, των συνεργασιών και των προθέσεών μας.
Σχεδιάσαμε, εξάλλου, ένα βιωματικό μάθημα μουσειακής αγωγής για τις νηπιαγωγούς του Διδασκαλείου, εμμένοντας στην προσέγγιση των ζητημάτων μουσειολογίας και στη γνωριμία με τα εκπαιδευτικά προγράμματα, στον πρώτο κύκλο. Στο δεύτερο, πραγματοποιήσαμε τη γνωριμία των τοπικών μουσείων, αλλά και τη γνωριμία κάποιων μουσείων της Αθήνας, μεταξύ των οποίων και του νέου της Ακρόπολης, προκειμένου να είναι δυνατή η διαμόρφωση προσωπικής κρίσης. Αυτό το μάθημα το εκτός των τειχών ήταν πολύ ενδιαφέρον, αφού μετέτρεψε άτομα μέχρι πρότινος αμήχανα ως προς το θέμα σε εξειδικευμένο κοινό. Να σημειωθεί εδώ ότι κάποιες από τις νηπιαγωγούς αισθάνονται και είναι έτοιμες να παράγουν το δικό τους εκπαιδευτικό πρόγραμμα – εργαλείο για τις τάξεις τους.
Κυρίως όμως σχεδιάσαμε τα σεμιναρικά μαθήματα για φοιτητές. Και φέτος, όπως τα τρία τελευταία χρόνια, υποδεχθήκαμε στο Μουσείο 250 παιδιά που μας επισκέφθηκαν σε οργανωμένα τμήματα. Και αυτό το θεωρούμε σημαντικότατο, αφού οι σημερινοί φοιτητές αποτελούν τους αυριανούς δασκάλους. Αυτοί οι αυριανοί δάσκαλοι είναι σοβαρό να γνωρίζουν τις δυνατότητες προσέγγισης των μουσείων ως εποπτικού υλικού και να έχουν συνείδηση της δικής τους ικανότητας να χρησιμοποιούν την κοινή λογική για να κατανοήσουν τους Πολιτισμούς. Μήπως και αυτοί οι πολιτισμοί δεν φτιάχτηκαν με γνώμονα την κοινή λογική; Από ανθρώπους σαν κι εμάς που απαντούσαν στις προκλήσεις παρατηρώντας και αξιοποιώντας τεχνικές και υλικά; Κι ακόμα είναι σοβαρό που οι αυριανοί δάσκαλοι έχουν αποκτήσει συνείδηση του ρόλου των μουσείων στην εκπαιδευτική διαδικασία, των μουσείων που αποτελούν δικαίωμα του κοινού κι όχι υποχρέωσή του.
Γίνεται, ελπίζω, κατανοητό ότι τα αρχαιολογικά μουσεία της Εφορείας και κυρίως το Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου, στο οποίο είναι δυνατή η πιλοτική εφαρμογή προγραμμάτων λόγω της γειτνίασής του με το Πανεπιστήμιο Κρήτης, εργάζονται προς την κατεύθυνση της Επικοινωνίας, μέσω της Ενημέρωσης και της Επιμόρφωσης των ενηλίκων. Σε μια συγκυρία όπου οι μεγάλοι αριθμοί παιδιών – επισκεπτών των μουσείων μας θα μπορούσαν να λειτουργήσουν κολακευτικά για μας, θεωρούμε ότι αυτό δεν αρκεί. Φυσικά είναι σημαντικό να διαμορφωθούν γενιές, στις οποίες η επίσκεψη στο μουσείο δεν θα ανασύρεται αύριο ως τραυματική, αλλά ως ευχάριστη και αξιομνημόνευτη εμπειρία. Φυσικά είναι σημαντικό το μουσείο να έχει πρόσωπο ή το πρόσωπό μας, να μας αναγνωρίζουν τα παιδιά στο δρόμο, να μας περιμένουν στα χωριά τους. Όμως πιο αποτελεσματικός θα είναι ένας ακόμα δάσκαλος έτοιμος να αξιοποιήσει το μουσείο της περιοχής του στην εκπαιδευτική διαδικασία. Έτοιμος να συνεργαστεί και να δικτυωθεί με το μουσείο της περιοχής του, προκειμένου να προσφέρει έναν εναλλακτικό τρόπο προσέγγισης της γνώσης. Έτοιμος να καταναλώσει και μαζί του να καταναλώσουν και τα παιδιά της τάξης του ένα ακόμα άδυτο. Φανταστείτε το βαθμό αυτοσυνείδησης ενός μαθητή σε ένα μονοθέσιο μιας ορεινής ή ημιορεινής περιοχής που θα αισθάνεται ότι αυτός ή ο πατέρας του, ως μέλη μιας παρόμοιας αγροτικής κοινωνίας με αυτές των αρχαίων χρόνων, θα μπορούσαν να έχουν εφεύρει ή κατασκευάσει ή μεταχειριστεί αντικείμενα όπως αυτά των προθηκών των μουσείων μας. Και αυτά μέσω ενός δασκάλου που θα έχει μάθει τον τρόπο να προσεγγίζει την αρχαιότητα διαλεκτικά, με τα σωστά εργαλεία..
Κλείνοντας, επιτρέψτε μου να σας αναφέρω την απάντηση ενός δευτεροετούς φοιτητή του Παιδαγωγικού στην ερώτηση Σας αρέσουν τα μουσεία Είπε: Όχι. Γιατί δεν αντέχω η εξαιρετική λύση, στην οποία έφτασε ένας άνθρωπος με έμπνευση αξιοποιώντας τις δυνατότητες της εποχής του, να κλείνεται και να ασφυκτιά σε μια βιτρίνα. Σας την αφιερώνω, σημειώνοντας ότι θα ήταν κρίμα να μην επιμορφωθεί αυτό το δυνατό μυαλό που σε μια μικρή φράση συμπεριέλαβε ολόκληρη την προβληματική της σύγχρονης μουσειολογίας.