ISSN:1792-2674
Κατερίνα Στεργίου, Κοινωνική Λειτουργός (candidate MEd στην Εκπαίδευση Ενηλίκων-ΕΑΠ), Εκπαιδεύτρια Ενηλίκων προγράμματος «Υποστήριξη Κρατουμένων» ΚΔΒΜ Δ. Χανίων.
Συρμαλένια Μαζανάκη, Ψυχολόγος-MSc Κλινικής Ψυχολογίας- Γενικό Κατάστημα Κράτησης «Κρήτη 1» Ν. Χανίων.
Περίληψη
Η εκπαίδευση, αλλά και η γενικότερη ιδέα της δια βίου μάθησης αποσκοπεί μεταξύ των άλλων και στην ευημερία του ατόμου, καλείται να ικανοποιήσει την ανάγκη του ανθρώπου για την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων που θα του παρέχουν τα εφόδια να προετοιμαστεί και να αντιμετωπίσει τις διάφορες προκλήσεις της ζωής. Η συμμετοχή των έγκλειστων στα προγράμματα εκπαίδευσης της φυλακής, είναι σημαντική μιας και προετοιμάζει ψυχολογικά τον κρατούμενο να εισέλθει ομαλά στον ελεύθερο κόσμο. Η δυνατότητα παρακολούθησης ενός εκπαιδευτικού προγράμματος μέσα σ’ ένα κατάστημα κράτησης, αποτελεί διέξοδο από την μονότονη ανιαρή καθημερινότητα, όσο και από την απειλή του ιδρυματισμού για τους χρόνια κρατούμενους. Γι’ αυτό και κρίνεται ιδιαίτερα σημαντική η κινητοποίηση και η συμμετοχή των εγκλείστων σε προγράμματα επιμόρφωσης, αξιοποιώντας έτσι δημιουργικά τον ατελείωτο κενό χρόνο. Συμμετέχοντας οι έγκλειστοι ως μέλη μιας ομάδας ενισχύεται η αυτοεικόνα τους, η αυτοεκτίμησή τους, μαθαίνουν να συνεργάζονται, να βοηθούν, να μοιράζονται κοινά βιώματα, γεγονός που βοηθά στην επιτυχία των στόχων της ομάδας, με αποτέλεσμα να νιώθουν ακόμα πιο σημαντικοί.
Το Γενικό Kατάστημα Kράτησης Κρήτη 1 του Νομού Χανιών, τα τελευταία χρόνια συνεργάζεται με φορείς Δια Βίου Μάθησης, όπως το Ίδρυμα Νεολαίας και Δια Βίου Μάθησης και το Γραφείο Δια Βίου Μάθησης του Δήμου Χανίων. Έχουν πραγματοποιηθεί προγράμματα για την εκπαίδευση αλλοδαπών στην ελληνική γλώσσα και πολιτισμό (Πρόγραμμα «ΟΔΥΣΣΕΑΣ»), σχολή γονέων, προγράμματα για την αγγλική γλώσσα καθώς και εικαστικό πρόγραμμα.
Μέσα από την προσωπική μας εμπειρία, από τις θέσεις της ψυχολόγου του φορέα καθώς και της εκπαιδεύτριας ενηλίκων στο πρόγραμμα «υποστήριξης κρατουμένων» του ΚΔΒΜ Δήμου Χανίων στο Κατάστημα Κράτησης Κρήτη 1, παρουσιάζεται ο θεσμός της φυλακής και το σωφρονιστικό σύστημα στην Ελλάδα, οι επιπτώσεις του εγκλεισμού, η ανάγκη για εκπαίδευση μέσα στη φυλακή (εμπειρικό κομμάτι). Αποσαφηνίζεται η αναγκαιότητα της Δια Βίου Μάθησης στη φυλακή, ο ρόλος των εκπαιδευτών ενηλίκων και οι ομάδες συμβουλευτικής. Τέλος εκφράζονται προτάσεις, σκέψεις, συναισθήματα και όνειρα μέσα από τη ψυχή και τη φωνή των μελών της ομάδας.
Λέξεις κλειδιά: Σωφρονισμός, Δια βίου Μάθηση, Εκπαίδευση, Συμβουλευτική Ομάδα.
ABSTRACT
Education, as well as lifelong learning, aims to the well-being of a person; it is essential for satisfying the need of human being for knowledge and skills, which will provide him/her the supplies to deal with difficult life challenges. Prisoners’ participation in the educational programmes inside prison is evaluated as critical, since they can prepare the inmate psychologically to enter smoothly into free society. The possibility to follow an educational programme inside a correctional institution, is an exit out of the monotonous and boring daily routine, as well as a solution to the threat of institutionalization. That is the reason why the mobilization and participation of inmates in lifelong learning programmes are considered as essential for spending creative the endless time.
As members of a consultation group, the inmates can improve their self-image and their self-esteem, they learn to cooperate, to help each other and to share common experiences; all these contribute to the success of the group goals and make the persons to feel better with themselves.
General Prison of Chania is a correctional institution which cooperates, through the last years, with Lifelong Learning Services, as Youth and Lifelong Learning Foundation of Ministry of Education and the Bureau of Lifelong Learning of Municipality of Chania. The programmes which were carried out, included education of foreigners into Greek language and civilization (Programme Ulysses), parent school, learning the English language, as well as an art programme (painting).
The psychologist of the prison, as well as the adult educator of a consultation programme for the inmates in General Prison of Chania, share their experiences and they present the constitution of prison, the correctional system in Greece, the consequences of imprisonment and the need for education inside the walls. They try to clarify the necessity of Lifelong Learning inside prison, the role of adult educator and the work of consultation groups. At the end, inmates – members of the consultation group, express with their own voice and soul, some thoughts, feelings and dreams.
Keywords: Correction, Lifelong Lerning, Education, Advisory Group.
Η εκπαίδευση ανάμεσα στους τοίχους
Η φυλακή ως θεσμός:
Η φυλακή ως χώρος περιορισμού ανθρώπων που διέπραξαν κάποια παραβατική συμπεριφορά, απέναντι στους κανόνες της κοινωνίας που ζουν, αποτελεί πρόσφατο μέτρο αντιμετώπισης. Μετρά μόλις 200 περίπου χρόνια ζωής, ενώ στο παρελθόν επιβαλλόταν προσωρινά, ωσότου ο παραβάτης καταδικαζόταν σε κάποια ποινή με τη μορφή βασανιστηρίων ή στέρηση της ζωής. Η επίδραση του Διαφωτισμού, ο οποίος ανέδειξε την έννοια της ατομικής ελευθερίας σε ύψιστο αγαθό, ήταν καταλυτική ώστε να εφαρμοστεί ευρέως η φυλάκιση ως το κατεξοχήν αντι-εγκληματικό μέτρο. Η φυλακή ως θεσμός, τοποθετεί χρονικά και τοπικά το έγκλημα και τον εγκληματία, δίνοντας την ευκαιρία για δεύτερη ματιά και σκέψη. Ο σύγχρονος νομοθέτης θέτει ως σκοπό της φυλάκισης τον σωφρονισμό του κρατουμένου (Παπατζανάκη και άλλοι, 2006).
Στο ερώτημα αν η φυλακή αποτελεί ένα επιτυχημένο μέτρο αντιμετώπισης της παραβατικής συμπεριφοράς, προσπαθούμε όλοι εμείς που σχετιζόμαστε με αυτό το πλαίσιο να απαντήσουμε (προσωπικό και κρατούμενοι). Ο Δασκαλάκης (1988) είναι πιο ξεκάθαρος, όταν αναφέρει ότι: «…η φυλακή είναι ένας κρατικός μηχανισμός κοινωνικού ελέγχου που η λειτουργία του είναι ιδεολογική και κατασταλτική. Στο επίπεδο της ιδεολογίας, η λειτουργία της φυλακής συνίσταται στο να παράγει, αναπαράγει και διαιωνίζει το στερεότυπο του εγκληματία». Ο Foucault (1989), για το ίδιο θέμα, προσθέτει ότι «…η φυλακή τόσο στην ουσία της όσο και τα ορατά της αποτελέσματα, καταγγέλθηκε ως μια τεράστια αποτυχία της ποινικής δικαιοσύνης.»
Οι κύριοι στόχοι της ποινής της φυλάκισης αφορούν συνοπτικά :
1) στην τιμωρία του κρατούμενου μέσω των στερητικών της ελευθερίας ποινών,
2) στη διασφάλιση των βασικών ατομικών δικαιωμάτων των κρατουμένων, ταυτόχρονα με την ομαλή λειτουργία των σωφρονιστικών καταστημάτων και
3) στην κοινωνική, επαγγελματική και οικογενειακή αποκατάσταση του κρατούμενου (Ρηγούτσου, 2005).
Το σωφρονιστικό σύστημα στην Ελλάδα (www.ministryofjudice.gr):
Τα Καταστήματα Κράτησης στην Ελλάδα χωρίζονται σε:
Αγροτικά (Αγυάς, Τίρυνθας, Κασσάνδρας)
Κεντρική Αποθήκη Υλικού Φυλακών (ΚΑΥΦ)
Νέων (Βόλου, Αυλώνα, Κασσαβέτειας)
Θεραπευτικά (Κ.Α.Τ.Κ. Ελαιώνα, Νοσοκομείο Κορυδαλλού, Ψυχιατρείο Κορυδαλλού)
Γυναικεία (Κορυδαλλού και Ελαιώνα Θηβών)
Καταστήματα τύπου α΄ (13 στον αριθμό)
Καταστήματα τύπου β΄ (10 στον αριθμό)
Στα καταστήματα Ατύπου κρατούνται οι υπόδικοι, οι κρατούμενοι για χρέη και οι κατάδικοι σε ποινή φυλάκισης και στα Β τύπου κρατούνται όλοι οι υπόλοιποι κρατούμενοι.
Σημαντικά στατιστικά στοιχεία που αφορούν τους κρατούμενους, μέχρι και την 16/11/2015:
| α/α | ||
| 1 | αριθμός κρατουμένων | 9880 |
| 2 | αριθμός υποδίκων | 2602 |
| 3 | αριθμός αλλοδαπών | 5333 |
| 4 | αριθμός γυναικών | 481 |
| 5 | αριθμός νεαρών ενηλίκων κι ανηλίκων | 256 |
| 6 | αριθμός των παραβατών του νόμου περί ναρκωτικών | 2084 |
| 7 | κατάδικοι με ισόβια | 961 |
| 8 | φιλοξενούμενοι | 46 |
Να επισημάνουμε το γεγονός ότι με τον Ν. 4322 /27-4-2015, προβλέπονται ευνοϊκοί όροι αποφυλάκισης κρατουμένων, με αποτέλεσμα σήμερα να έχει μειωθεί σημαντικά ο συνωστισμός στις ελληνικές φυλακές και να έχουν βελτιωθεί κατά πολύ οι συνθήκες υγιεινής και διαβίωσης. Ενδεικτικά, αναφέρουμε ότι η χωρητικότητα των ελληνικών φυλακών είναι 9886 άτομα και αυτή τη στιγμή οι κρατούμενοι φτάνουν τους 9560.
Η φυλακή ως ίδρυμα- άσυλο:
Η φυλακή αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ολοκληρωτικού ιδρύματος. Οι δραστηριότητες είναι αυστηρά προκαθορισμένες και ακολουθούν η μια την άλλη, βάση χρονοδιαγράμματος σύμφωνα με το σύστημα συγκεκριμένων κανόνων που επιβάλλονται άνωθεν. Η έννοια του προσωπικού χώρου και χρόνου δεν υπάρχει (π.χ. ψυχιατρεία, στρατόπεδα συγκέντρωσης). Ο Goffman (1995) περιγράφει αναλυτικά τα βασικά χαρακτηριστικά ενός ασύλου:
Περιορισμένη πρόσβαση στον έξω κόσμο- η επικοινωνία με την κοινωνία γίνεται τηλεφωνικά και με συγκεκριμένα, προσυμφωνημένα και ελεγχόμενα επισκεπτήρια
Ιεραρχία στην εξουσία – το προσωπικό, είτε φυλακτικό είτε επιστημονικό βρίσκεται σε θέση εξουσίας σε σχέση με τους κρατούμενους
Ρόλοι και κανόνες – ο καθένας που βρίσκεται σε ένα κατάστημα κράτησης, είτε ανήκει στο προσωπικό είτε στους κρατούμενους, έχει έναν συγκεκριμένο ρόλο (εμφανή και αφανή) και ακολουθεί κάποιους κανόνες (γραπτούς και άγραφους), όπως οι υπάλληλοι σε έναν οργανισμό
Σκοποί και στόχοι – η φυλακή υπάρχει για να επιβληθεί με συγκεκριμένο τρόπο η ποινή της φυλάκισης (τιμωρητικό/ σωφρονιστικό)
Οργάνωση δραστηριοτήτων σύμφωνα με ένα «ορθολογιστικό πλάνο»- αυστηρό χρονοδιάγραμμα που πρέπει να τηρείται ώστε να επιτυγχάνεται η «τιμωρία» με την έλλειψη προσωπικής ζωής.
Οι επιπτώσεις του εγκλεισμού:Σύμφωνα με τον Sykes (1958), ο εγκλεισμός του ατόμου στη φυλακή συνεπάγεται ορισμένες στερήσεις:
Στέρηση ελευθερίας- περιορισμένες επαφές, κοινωνική απομόνωση, μοναξιά και ηθική καταδίκη του κρατούμενου από την κοινωνία
Στέρηση αγαθών και υπηρεσιών – περιορισμένη πρόσβαση σε υπηρεσίες εξυπηρέτησης πολιτών (διοικητικές, υγειονομικές, ιατρικές, εκπαιδευτικές)
Στέρηση αυτονομίας – αυστηρό χρονοδιάγραμμα δραστηριοτήτων, καθόλου προσωπικός χώρος και χρόνος
Στέρηση ασφάλειας- συμβίωση πολλών διαφορετικών ατόμων μέσα στο ίδιο πλαίσιο (υπόδικοι-κατάδικοι, βαρυποινίτες – μικροποινίτες, διαφορετικές παραβατικές συμπεριφορές- χρήστες, άτομα με ψυχικά νοσήματα)
Σεξουαλική στέρηση – υπονόμευση της εικόνας του φύλου καθώς αυτή διαμορφώνεται σε σχέση με το αντίθετο φύλο – η καταπίεση των σεξουαλικών αναγκών προκαλεί λανθάνουσα επιθετικότητα που μπορεί να εκδηλωθεί ως μορφή βίας απέναντι σε προσωπικό και συγκρατούμενους
Συνοπτικά οι κοινωνικές συνέπειες του εγκλεισμού του ατόμου μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής :
Βίαιη αποκοπή του ατόμου από το κοινωνικό του περιβάλλον
Βίαιη ένταξη σε ένα περιβάλλον «ασύλου»- απομόνωση και διαχωρισμός
Διαταραχή οικογενειακών σχέσεων
Επαγγελματική και οικονομική κατάρρευση
Έλλειψη προοπτικής για επαγγελματική και κοινωνική αποκατάσταση
Κοινωνικό στίγμα του φυλακισμένου
Από την άλλη, δεν πρέπει να παραγνωρίζονται και οι σημαντικές ψυχολογικές συνέπειες του εγκλεισμού:
Άγχος – από ιδία πείρα μπορώ να συμφωνήσω με έρευνες που διαπιστώνουν υψηλά ποσοστά άγχους σε κρατούμενους. Συχνές διαταραχές που παρουσιάζονται είναι η διαταραχή πανικού, η σωματοποίηση άγχους, διαταραχές στον ύπνο (υπερυπνία, αϋπνία, διακεκομμένος ύπνος) και στην πρόσληψη τροφής (υπερφαγία, ανορεξία)
Κατάθλιψη- κατά τον Serra (1994), διακρίνονται 4 τύποι κατάθλιψης-
α) η αγχώδης, που χαρακτηρίζεται από δύσπνοια, ευερεθιστότητα, ένταση και ενοχές,
β) η γνωστική, που αφορά σε συναισθήματα μη ικανοποίησης, απαξίωσης, απελπισίας,
γ) η σχετιζόμενη με την πρόσληψη τροφής, που χαρακτηρίζεται από απώλεια όρεξης, ενέργειας και αυξημένη κούραση
δ) η ενδογενής, ο πιο σοβαρός τύπος, που σχετίζεται με διακυμάνσεις της διάθεσης κατά τη διάρκεια της ημέρας, ευερεθιστότητα, ένταση, απώλεια βάρους
Απόπειρες αυτοκτονίας- αυτοτραυματισμοί : οι απόπειρες αυτοκτονίας ή αυτοτραυματισμοί συνδέονται άμεσα με την κατάθλιψη, συνήθως συμβαίνουν στην αρχή του εγκλεισμού, και αποτελούν μια κραυγή βοήθειας από το άτομο. Παρατεταμένη χρήση μπορεί να υποδηλώνει μια προσπάθεια χειρισμού του προσωπικού, αλλά και απουσία «λειτουργικών» μηχανισμών αντιμετώπισης του στρεσογόνου περιβάλλοντος.
Ιδρυματοποίηση: Ο όρος ιδρυματοποίηση χρησιμοποιείται για να περιγράψει την διαδικασία κατά την οποία οι έγκλειστοι διαμορφώνονται και μετασχηματίζονται ως αποτέλεσμα του ιδρυματικού περιβάλλοντος στο οποίο ζουν. Σε γενικές γραμμές, ο όρος αυτός αναφερόμενος σε σωφρονιστικά ιδρύματα, περιλαμβάνει την ενσωμάτωση των κανόνων της φυλακής στη σκέψη, το συναίσθημα και τη συμπεριφορά.
Σε αυτό το σημείο, πρέπει να τονίσουμε ότι οι αλλαγές στην συμπεριφορά των κρατουμένων προκύπτουν ως αποτέλεσμα των προσπαθειών τους να προσαρμοστούν στο αφύσικο περιβάλλον της φυλακής, συντελούνται σταδιακά και ασυνείδητα και μπορεί να είναι παροδικές ή μόνιμες ανάλογα με το μέγεθος της ποινής και την προσωπικότητα του ατόμου. ΄Ετσι, ενώ από τη μια πλευρά, οι συμπεριφορές αυτές βοηθούν το άτομο να προσαρμοστεί και να εκτίσει την ποινή του, από την άλλη, προκαλούν προβλήματα και είναι δυσλειτουργικές μετά την αποφυλάκισή του και την προσπάθεια κοινωνικής του επανένταξης.
Κατά την διάρκεια της ιδρυματοποίησης, οι μηχανισμοί προσαρμογής – άμυνας που χρησιμοποιούνται από τον κρατούμενο, εσωτερικεύονται, γίνονται δεύτερη φύση, και χωρίς να έχει έλεγχο σε αυτό ο ίδιος, σιγά-σιγά συνηθίζει στις στερήσεις, τις απαγορεύσεις και τις ταπεινώσεις της φυλακής. Έρευνες αναφέρουν ότι οι συναισθηματικές επιδράσεις του εγκλεισμού είναι ισχυρότερες στην πρώτη και στην τελευταία φάση του. Στο μέσο της ποινής, η δυσφορία μειώνεται, καθώς το άτομο προσπαθεί να προσαρμοστεί. Έρευνες που εστιάζουν ιδιαίτερα σε νεαρά άτομα, προτείνουν ότι οι κρατούμενοι που είναι κάτω των 25 ετών αρχικά αντιστέκονται εντονότερα στη δομή της φυλακής γεγονός που τους καθιστά περισσότερο ευάλωτους στη θυματοποίηση. Ωστόσο στα μετέπειτα στάδια του εγκλεισμού οι νεώτεροι κρατούμενοι τείνουν να συμμορφώνονται σε υπερβολικό βαθμό με την κουλτούρα της φυλακής. Γι’ αυτό το λόγο, η ιδρυματοποίηση μπορεί να έχει βαθιές και μακροχρόνιες επιπτώσεις σε νεαρά άτομα, τα οποία δεν έχουν ακόμα διαμορφώσει την προσωπικότητά τους, την κρίση τους και την ικανότητα διαχείρισης προβλημάτων ζωής. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι περισσότεροι από αυτούς έχουν προβλήματα επανένταξης και επιστρέφουν στη φυλακή με περισσότερα και σοβαρότερα αδικήματα.
Σε αυτό το σημείο, θα τονίσουμε ξανά ότι ο βαθμός ιδρυματοποίησης καθορίζεται από μια σειρά παραγόντων (Παπατζανάκη και άλλοι, 2006), όπως είναι:
η προσωπικότητα και τα ατομικά χαρακτηριστικά του ατόμου,
το γνωστικό του σύστημα και η αυτοαντίληψή του,
το υποστηρικτικό πλαίσιο εκτός φυλακής (κοινωνικές σχέσεις, προσδοκίες ατόμου μετά την αποφυλάκιση )
η διάρκεια της ποινής,
το επίπεδο ασφάλειας της φυλακής και οι διευκολύνσεις που παρέχονται από το κατάστημα κράτησης,
Οι δεσμοί με άλλα παραβατικά άτομα και η προσαρμογή του ατόμου στον κοινωνικό ρόλο του κρατούμενου.
Τρόποι αντιμετώπισης- μηχανισμοί άμυνας (Ρηγούτσου, 2005):
Οι περισσότεροι κρατούμενοι επιλέγουν έναν από τους παρακάτω τρόπους προσαρμογής στο αφύσικο περιβάλλον της φυλακής, ανάλογα με την προσωπικότητά τους και το χαρακτήρα του σωφρονιστικού ιδρύματος.
Απόσυρση-«Σύνδρομο παγώματος»: χαρακτηρίζεται από πλήρη απουσία συναισθημάτων, εκούσια απομόνωση, απελπισία, προσομοιάζει της κλινικής κατάθλιψης και είναι συχνό φαινόμενο στο πρώτο στάδιο του εγκλεισμού.
Αδιαλλαξία- άρνηση – επιθετικότητα: ο κρατούμενος υιοθετεί το προσωπείο του σκληρού και βίαιου προκειμένου να αντιμετωπίσει την ενδεχόμενη εκμετάλλευση από προσωπικό και συγκρατούμενους. Οι σχέσεις διέπονται από καχυποψία, δυσπιστία, οι κανόνες αμφισβητούνται και υπάρχει σύγκρουση με το προσωπικό (εξουσία).
Αποίκιση- «ιδρυματοποίηση»: συνήθως αφορά στους χρόνια έγκλειστους και σχετίζεται με την πλήρη εξάρτηση του κρατούμενου από την ιδρυματική δομή. Ο κρατούμενος αρχίζει να χάνει την ικανότητα λήψης πρωτοβουλιών και αποφάσεων, δεν εξασκεί την κρίση του, εξαρτάται στην καθημερινότητά του από την οργάνωση της φυλακής.
Μετατροπή- πλήρη συμμόρφωση: χαρακτηρίζεται από πλήρη συμμόρφωση του κρατούμενου με την εικόνα που έχει το προσωπικό γι’ αυτόν και την πλήρη αναγωγή των μελών του προσωπικού σε “σημαντικούς άλλους”. Ο κρατούμενος παρουσιάζει την εικόνα του «σωφρονισμένου».
«Το παίζω άνετος»- ουδέτερος: ο κρατούμενος προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί συναισθηματικά, καθώς αντιλαμβάνεται πόσο λίγο έλεγχο ασκεί στις διαπροσωπικές του σχέσεις. Η στάση αυτή μπορεί να οδηγήσει σε απομόνωση ή στη συμμετοχή στην υποκουλτούρα της φυλακής.
Η υποκουλτούρα της φυλακής:
Οι φυλακές χαρακτηρίζονται από άτυπους κανόνες και νόρμες που αποτελούν τμήμα των άγραφων στοιχείων της κουλτούρας που επικρατεί μέσα στη φυλακή και ανάμεσα στους κρατούμενους. Όπως οι επίσημοι κανόνες, έτσι και αυτές οι άγραφες νόρμες πρέπει να τηρούνται, όσο σκληρές και αν είναι, καθώς αποτελούν
Α) Προσπάθεια των κρατουμένων να ανακτήσουν ένα μέρος από τον έλεγχο της ζωής τους που έχουν χάσει
Β) Διαμορφώνουν ένα δικό τους «Κώδικα Συμπεριφοράς», ο οποίος διαφέρει από τους ρόλους και τους κανόνες που έχει η φυλακή
Γ) Ρυθμίζει τις σχέσεις κρατουμένων και προσωπικού
Δ) Συντελεί στη δημιουργία της ταυτότητας του «παράνομου» και του «εγκληματία»
Ε) Λειτουργεί αποτρεπτικά στις ψυχολογικές συνέπειες του εγκλεισμού
Στ) Δημιουργεί το αίσθημα της ομάδας και του «ανήκειν»
Ζ) Εμποδίζει το αίσθημα της κοινωνικής απόρριψης καθώς ο κρατούμενος απορρίπτει αυτούς που τον απορρίπτουν και όχι τον εαυτό του (αυτό-εκπληρούμενη προφητεία)
Καθώς, η έκφραση ειλικρινών συναισθημάτων και οικειότητας αποθαρρύνεται στο καθεστώς της φυλακής, η υιοθέτηση των άτυπων μοτίβων συμπεριφοράς καθίσταται τόσο ένας μηχανισμός επιβίωσης όσο και μια αυτό-εκπληρούμενη προφητεία. Αυτός που θα υιοθετήσει αυτά τα χαρακτηριστικά θα επιβιώσει, άσχετο αν τα ίδια στοιχεία αποτελούν ισχυρά εμπόδια για την ανάπτυξη ισχυρών σχέσεων μετά την αποφυλάκιση.
Η απουσία προγραμμάτων με νόημα μέσα στη φυλακή έχει στερήσει από τους κρατούμενους την εμπλοκή σε κοινωνικά θετικές δραστηριότητες. Γενικότερα, η στέρηση της δημιουργικής εργασίας, της εκπαίδευσης, της αληθινής ψυχαγωγίας, των ερωτικών συνευρέσεων και άλλων δραστηριοτήτων που στον έξω κόσμο θεωρούνται δεδομένες, ωθεί τους έγκλειστους στην αναζήτηση εναλλακτικών τρόπων εκτόνωσης της ψυχολογικής πίεσης.
Η Δια Βίου Μάθηση στη φυλακή
Το δικαίωμα στην εκπαίδευση αποτελεί δικαίωμα για όλους και κατοχυρώνεται συνταγματικά. Οι κρατούμενοι έχουν τα ίδια δικαιώματα στην εκπαίδευση με τους ελεύθερους πολίτες και η μόνη διαφορά είναι στον τρόπο άσκησής τους (Ρυθμιστικά/κανονιστικά) (Δημητρούλη-Θέμελη-Ρηγούτσου,2006)
Η εκπαίδευση, αλλά και η γενικότερη ιδέα της δια βίου μάθησης αποσκοπεί μεταξύ των άλλων και στην ευημερία του ατόμου, καλείται να ικανοποιήσει την ανάγκη του ανθρώπου για την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων που θα του παρέχουν τα εφόδια να προετοιμαστεί και να αντιμετωπίσει τις διάφορες προκλήσεις της ζωής. Η συμμετοχή των έγκλειστων στα προγράμματα εκπαίδευσης της φυλακής, είναι σημαντική μιας και προετοιμάζει ψυχολογικά τον κρατούμενο να εισέλθει ομαλά στον ελεύθερο κόσμο. Σημαντική κρίνεται η απόκτηση νέων βασικών δεξιοτήτων καθώς και η αναβάθμιση και η επικαιροποίηση των ήδη υπαρχουσών, με σκοπό να εξασφαλισθούν ίσες ευκαιρίες των εκπαιδευομένων στην αγορά εργασίας αλλά και τη μείωση του κοινωνικού αποκλεισμού.
Ο ρόλος του Εκπαιδευτή Ενηλίκων
Ο Εκπαιδευτής Ενηλίκων αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της επιτυχίας κάθε εκπαιδευτικής προσπάθειας στο χώρο της φυλακής. Στην εποχή και στη κοινωνία της γνώσης, καλείται να έχει καλή γνώση του αντικειμένου του, επικοινωνιακές ικανότητες, υπομονή, ικανότητα να χτίζει καλές σχέσεις και να αποκτά εμπιστοσύνη, ικανότητα να παρέχει κίνητρα στους εκπαιδευόμενους, καλή κρίση ώστε να είναι σε θέση να αξιολογεί, να διαχειρίζεται και να αντιμετωπίζει τυχόν προκλητικές συμπεριφορές ή συγκρουσιακές σχέσεις. Στάσεις που μαρτυρούν την αποδοχή της ετερότητας αλλά και σεβασμό προς τον άνθρωπο, σωστή συνείδηση και επίγνωση των ασφαλιστικών περιορισμών του σωφρονιστικού καταστήματος, καθώς και να διαθέτει ένα πολύπλευρο προφίλ προσόντων, ικανό που θα του επιτρέπει να εφαρμόζει τις κατάλληλες εκείνες μεθόδους διδασκαλίας που θα κινητοποιούν τους εκπαιδευόμενους αλλά να είναι και σε θέση να διαχειρίζεται όλα τα θέματα που προκύπτουν με ευρύτητα πνεύματος.
Συνοπτικά
Η εχεμύθεια είναι η πρώτη του προτεραιότητα.
Δεν ρωτά για πιο λόγο βρίσκονται στη φυλακή.
Αναφέρει οπωσδήποτε κρίσιμα ζητήματα, όπως ψυχιατρικό πρόβλημα, αυτοκτονικές τάσεις στην κοινωνική υπηρεσία.
Δεν μπαίνει σε αντιπαράθεση με τους κρατούμενους.
Δεν δέχεται ούτε δίνει ατομικά δώρα.
Δεν βάζει θέματα σεξουαλικού περιεχομένου στην ομάδα.
Δεν διαπραγματεύεται θέματα που παραπέμπουν σε ψυχοθεραπεία.
Δεν γενικεύει, δεν λειτουργεί στερεοτυπικά.
Κρατά ουδέτερη στάση και δεν συμμαχεί ούτε με τους κρατούμενους ούτε με το σύστημα της φυλακής.
Δεν μεταφέρει γράμματα ή αντικείμενα σε πρόσωπα εντός ή εκτός φυλακής.
Δεν πηγαίνει μάρτυρας σε δικαστήρια, δεν δίνει βεβαιώσεις για δικαστήρια.
Ενημερώνεται για το τι επιτρέπεται ή όχι να φέρει μαζί του στη φυλακή.
Δεν ντύνεται προκλητικά ή με πολύ ακριβά ρούχα.
Δε δίνει προσωπικές πληροφορίες (τηλέφωνα, διευθύνσεις…). (Δημητρούλη-Θέμελη-Ρηγούτσου,2006)
Οι ομάδες συμβουλευτικής στη φυλακή
Στόχος των ομάδων συμβουλευτικής είναι η στήριξη και η ενδυνάμωση των κρατουμένων, ώστε να καταφέρουν να λειτουργήσουν αποτελεσματικά συμμετέχοντας δημιουργικά στην εκπαιδευτική διαδικασία. Με την καθοδήγηση, την ενθάρρυνση και την παρότρυνση του Εκπαιδευτή ο έγκλειστος νιώθει ενεργό μέλος της ομάδας και της μικρό- κοινωνίας των φυλακών.
Κάθε κρατούμενος συμμετέχει για διαφορετικούς λόγους, έχοντας διαφορετικές προσδοκίες και υιοθετώντας διαφορετικές στάσεις σε ένα πρόγραμμα συμβουλευτικής. Οι εμπειρίες τους είναι διαφορετικές. Άλλες εμπειρίες έχει ένας άνδρας και άλλες μία γυναίκα, άλλες ένας Έλληνας και άλλες ένας αλλοδαπός, άλλες ένας τοξικομανής και άλλες ένα μη εξαρτημένο άτομο.
Οι κρατούμενοι αποφασίζουν να συμμετάσχουν στο πρόγραμμα συμβουλευτικής για διαφορετικούς λόγους, όπως:
Να προσμετρηθεί ο ευεργετικός υπολογισμός της ποινής: όταν οι κρατούμενοι συμμετέχουν σε ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα τρίμηνης διάρκειας, η ποινή τους μειώνεται.
Να απασχοληθούν και να καλύψουν το νεκρό χρόνο μέσα στη φυλακή.
Να επικοινωνήσουν με ανθρώπους που μπορούν να τους δώσουν νέα ερεθίσματα.
Να αποκτήσουν συγκεκριμένα εφόδια και δεξιότητες ώστε να μπορέσουν να εκπληρώσουν ορισμένους κοινωνικούς ρόλους, π.χ. του γονέα, του εργαζόμενου.
Να διευρύνουν τα ενδιαφέροντά τους και να ανακαλύψουν νέες διαστάσεις της πραγματικότητας που τους περιβάλλει αλλά και του εαυτού τους. (Δημητρούλη-Θέμελη-Ρηγούτσου,2006)
Ο έγκλειστος ως μέλος της ομάδας συμμετέχει ενεργά στη διαδικασία ενδυνάμωσης του, μέσα από τις εμπειρίες του, τις γνώσεις του, τις απόψεις του και τα συναισθήματά του. Σ’ αυτό το σημείο παραθέτουμε προτάσεις, σκέψεις , συναισθήματα και όνειρα μέσα από τη φωνή και τη ψυχή της ομάδας που πραγματοποιήθηκε στο Γενικό Κατάστημα Κράτησης Κρήτη 1, στα πλαίσια του προγράμματος «Υποστήριξη Κρατουμένων» του ΚΔΒΜ Δ. Χανίων από 11/1/2016- 17/2/2016. Ομάδα στόχου: σύνολο 15 ατόμων, ηλικιακή ομάδα από 29-69 ετών. Εθνικότητας: 5 Ελληνικής, 8 Αλβανικής, 1 Πακιστανικής, 1 Παλαιστινιακής.
Συναισθήματα και προτάσεις μέσα από την ομάδα:
Νιώθω πολύ καλά που ακολουθώ το πρόγραμμα υποστήριξη κρατουμένων.
Για μας ήταν μια διαφορετική ημέρα και περάσαμε ευχάριστα…Σας ευχαριστούμε πολύ!
Χαρά-Γαλήνη-Ψυχική ηρεμία-Νοσταλγία.
Τώρα πλέον θεωρώ τον εαυτό μου πολύ ανεβασμένο, διότι η ομάδα με έχει σηκώσει ψηλά, τι καλύτερο από το συναίσθημα αυτό; τι καλύτερο να ξέρεις ότι σε αγαπούν, σε αποδέχονται και σε νιώθουν δικό τους άνθρωπο. Εύγε ΟΜΑΔΑ ΜΟΥ!
Συγκινητική μέρα με πολλές αποκαλύψεις, ευχάριστες πάντα!!!
Ωραία διάθεση, ευχάριστη παρέα και καλή ψυχολογία.
Δυσκολεύτηκα στην αρχή να εκφραστώ, αλλά τελικά δεν ήταν και τόσο δύσκολο.
Είναι μια ώρα ευχάριστης ενασχόλησης η ομάδα και αποφυγής από την καθημερινότητα. Καινούριες ιδέες, απόψεις, ευχάριστα θέματα ως προς συζήτηση κλπ κλπ κλπ. Συναισθήματα πάντα θετικά και ευχάριστα. Δεν λυγίζουμε!!!
Άλλο ένα μάθημα και απόψε έφτασε στο τέλος, αφήνοντάς μας ελπίδες και όνειρα, ευχάριστες αναμνήσεις και ελπίδα για κάτι καλύτερο, για ένα καλύτερο αύριο….
Ένα τεράστιο ευχαριστώ είναι λίγο μπροστά σε όσα θα ήθελα να γράψω και να πω για την κοινωνική λειτουργό κυρία Κατερίνα και την ομάδα μου, πήρα πολλά, άκουσα αρκετά και διδάχτηκα. Πέρασε ξέγνοιαστες μέρες με την ομάδα, όπου όταν γυρνούσα στο κελί μου , ένιωθα τόσο γεμάτος! χαρά και διάθεση Σπέσιαλ. Τι να πω; μακάρι να μην τέλειωναν ποτέ οι ημέρες αυτές , να ήταν πάντα Δευτέρα και Τετάρτη! Ξανά από την αρχή! Θα το ευχαριστιόμουν πάρα πολύ!!! Με αγάπη Γ.Δ.
Μου έδωσε πάρα πολλά και με βοήθησε ψυχολογικά και θέλω να συνεχιστεί το πρόγραμμα.
Ευχάριστες αναμνήσεις, ψυχολογική υποστήριξη και ένα μέσω διαφυγής από το βάσανο αυτό που λέγεται Φυλακή.
Σκέψεις και Όνειρα μέσα από την ομάδα
Θέλω να συνεχιστεί το μάθημα…
Θέλω να πάρει η Juventus το πρωτάθλημα…
Θέλω να σπάσω επιτέλους τη σιωπή…
Θα ήθελα να βγω κάποια μέρα από τη φυλακή…
Θα ήθελα να ‘ ταν ο κόσμος αλλιώς…
Θα ήθελα να ξέρα αλήθεια αν υπάρχει Θεός…
Θα ήθελα και άλλα πάρα πολλά…
Τα βράδια μη με βασανίζει άλλο η μοναξιά…
Θέλω να έρθει πίσω ξανά η χαρά…
Θα ήθελα τη ζωή μου να τη βάλω σε μια σειρά…
Θέλω ένα χέρι βοηθείας, ένα χάδι…
Θα ήθελα πλέον να ξεφύγω απ’ το σκοτάδι…
Στον ίσιο δρόμο θέλω ξανά να βαδίσω…
Θα ήθελα συντροφιά να μου κρατάς να μη λυγίσω…
Για όσο ζήσω θέλω να είμαι σωστός…
Θα ήθελα ο φίλος μου απολύτως να μου είναι πιστός…
Θέλω να ξέρει τη προδοσία μισώ…
Ίσως να θέλεις κάποιον άλλο μα αυτός είμαι εγώ!!!
Κ.Π. 10/2/2016
Πηγές:
Δημητρούλη, Κ., Θεμελή, Ο. & Ρηγούτσου Ε. (2006, Απρίλιος). Η Εκπαίδευση Ενηλίκων στις Φυλακές.
Παπατζανάκη Ε., Πυκνή Μ., Σερέτη Μ. (2006). Ειδικά Προγράμματα-Συμβουλευτική κρατουμένων. Αθήνα: Ινστιτούτο Διαρκής Εκπαίδευσης Ενηλίκων.-Γενική Γραμματεία Εκπαίδευσης Ενηλίκων-Υπουργείο Εθνικής Παιδείας & Θρησκευμάτων
Ρηγούτσου, Ε. (2005). Συμβουλευτική κρατουμένων. Αθήνα: Ινστιτούτο Διαρκής Εκπαίδευσης Ενηλίκων.-Γενική Γραμματεία Εκπαίδευσης Ενηλίκων-Υπουργείο Εθνικής Παιδείας & Θρησκευμάτων
http://kratoumenoi.blogspot.gr/
www.ministryofjudice.gr