Κατανοώντας τις «αυθεντικές» φωνές των αφηγητών

ISSN:1792-2674

Κατανοώντας τις «αυθεντικές» φωνές των αφηγητών

Μαρία Μιχαήλ, εκπαιδευτικός, εθελόντρια συνεντεύκτρια του ερευνητικού προγράμματος Προφορικής Ιστορίας στον Ν. Χανίων

Περίληψη
Η εργασιακή ζωή του ενηλίκου ακολουθεί τον αποκαλούμενο ‘επαγγελματικό κύκλο’. Κατά τη διάρκεια του κύκλου το άτομο, στο πλαίσιο ανάπτυξης της προσωπικότητάς του, προσπαθεί να συγκροτήσει τον επαγγελματικό του εαυτό. Ως μέλος της ομάδας συνεντευκτών, στη θεματική ενότητα ‘Εργασία-Επαγγέλματα’, στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος Προφορικής Ιστορίας στα Χανιά, αναζητήσαμε εργαζόμενους από δύο σημαντικούς βιομηχανικούς χώρους της πόλης, καθώς και ελεύθερους επαγγελματίες διαφόρων παραδοσιακών επαγγελμάτων, τα οποία σήμερα τείνει να εξαφανίσει η μαζική παραγωγή. Το παρόν άρθρο εστιάζει το ενδιαφέρον του στην κατανόηση του επαγγελματικού εαυτού των εργαζομένων μέσα από την αφήγηση της ζωής τους.

Λέξεις κλειδιά: αφηγήσεις ζωής, επαγγελματικός εαυτός, επαγγελματικός κύκλος, τοπική ιστορία, προφορική ιστορία

Abstract

The working life of adults follows the so-called ‘occupational circle’. During this circle, each person is trying to construct its professional self. As a member of researchers team in thematic unit ‘Employment & Professions’, in the frame of the Oral History Project called ‘Oral Histories in Chania’, I took interviews from workers that had worked in two important industrial units in the region of Chania, as well as from professionals of various traditional occupations which the mass production currently tends to eliminate. The present article focuses in the understanding of workers professional self through their life narrations.

Key words: life narratives, professional self, occupational circle, local history, oral history

«Όταν ένας γέρος πεθαίνει, είναι σαν να καίγεται μια βιβλιοθήκη»

(When an old man dies, a library burns to the ground)

-παλιά αφρικάνικη παροιμία-

1. Εισαγωγή

Τον Ιούνιο του 2009, η Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης δημοσιοποίησαν στην κοινότητα των Χανίων, μέσω του τοπικού Τύπου, πρόσκληση εθελοντών συνεντευκτών για την ενεργοποίηση μελών της κοινότητας στην υλοποίηση προγράμματος Προφορικής Ιστορίας. Βασικό σκοπό του προγράμματος αποτελούσε η συγκέντρωση, διαφύλαξη και αξιοποίηση ηχογραφημένων αφηγήσεων για το παρελθόν, στο υπό διαμόρφωση Μουσείο Προφορικής Ιστορίας και Κέντρο Μελέτης προφορικών μαρτυριών στο Ν. Χανίων[1].

Η ανταπόκριση των μελών της κοινότητας υπήρξε μεγάλη, καθώς αρκετοί ήταν εκείνοι που ασχολούνταν ήδη με θέματα τοπικής ιστορίας για εκπαιδευτικούς σκοπούς ή προσπαθούσαν να καταγράψουν από παλαιότερες γενιές όψεις της ζωής που χάνονται. Για τις ανάγκες του Προγράμματος, οι υποψήφιοι συνεντευκτές επιμορφώθηκαν παρακολουθώντας θεωρητικές εισηγήσεις, συμμετείχαν σε βιωματικά εργαστήρια και ανέλαβαν να διενεργήσουν πιλοτικές αφηγηματικές συνεντεύξεις με μέλη της κοινότητας, στo πλαίσιο της εκπαίδευσής τους.

2. Η οργάνωση της πρώτης επικοινωνίας με τους αφηγητές. Κάθε αρχή και δύσκολη!

Ένα από τα βασικότερα σημεία για την εκκίνηση της ερευνητικής διαδικασίας αποτελεί η αναζήτηση των πληροφορητών και η προετοιμασία της συνέντευξης. Με βάση τον ιστορικό χάρτη των Χανίων και τα ενδιαφέροντα των εκπαιδευομένων, διαμορφώθηκαν πέντε θεματικές ενότητες [2] σύμφωνα με τις οποίες έγινε η αναζήτηση των πληροφορητών/ριών στο πλαίσιο εξέλιξης του Προγράμματος. Ως μέλος της ομάδας «Εργασία-Επαγγέλματα» [3], το ερευνητικό μας ενδιαφέρον στράφηκε στην αναζήτηση εργαζομένων από δύο βιομηχανικούς χώρους που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην οικονομική ζωή του τόπου, στη διάρκεια του 20ού αιώνα, και σε μία σειρά παραδοσιακών επαγγελμάτων τα οποία σήμερα τείνει να εξαφανίσει η μαζική παραγωγή [4].

Η διαδικασία για την αναζήτηση των πληροφορητών από τους αντίστοιχους εργασιακούς χώρους, ανέδειξε την κυριαρχία του ανδρικού φύλου εξαιτίας της μεγαλύτερης συμμετοχής των ανδρών στο εργατικό δυναμικό των βιομηχανιών και στα συγκεκριμένα ελεύθερα επαγγέλματα. Οι λιγοστές γυναίκες που βρέθηκαν στον τομέα παραγωγής στη σαπωνοποιία δεν βρίσκονται εν ζωή. Το προφίλ των αφηγητών, που συμμετείχαν στην έρευνα και επιλέχθηκαν μετά τη διαδικασία της προ-συνέντευξης, ήταν άνδρες ηλικίας 65-80 ετών, οι οποίοι είχαν ολοκληρώσει τον επαγγελματικό κύκλο τους και είχαν μεταβεί στη συνταξιοδότηση. Ωστόσο αξίζει να τονίσουμε ότι καθένας από αυτούς αντιμετώπιζε με διαφορετικό τρόπο την απεμπλοκή του από την εργασία και την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου του. Παρακάτω παρουσιάζεται, εν συντομία, το προφίλ τριών αφηγητών, οι ιστορίες των οποίων θα χρησιμοποιηθούν ως περιπτώσεις μελέτης στο παρόν άρθρο:

1η περίπτωση

Ο συμμετέχων στην έρευνα, γεννήθηκε το 1945 στα Χανιά. Η σχολική του θητεία διαρκεί μέχρι τη Β΄ γυμνασίου. Η επαγγελματική του σταδιοδρομία ξεκινάει ως ηλεκτρολόγος αλλά στη συνέχεια, μετά το θάνατο του πατέρα του, το 1984, αποφασίζει οριστικά να ασχοληθεί αλλά και να προασπιστεί το επάγγελμα του αμαξά, το οποίο είχε φθίνουσα πορεία στην πόλη των Χανίων. Σήμερα ζει σε προάστιο των Χανίων και είναι συνταξιούχος. Τον ελεύθερο χρόνο του φροντίζει τα άλογα βοηθώντας τους γιους του που τον έχουν διαδεχτεί στο επάγγελμα.

2η περίπτωση

Ο δεύτερος αφηγητής γεννήθηκε στο Γαβαλομούρι Κισάμου, το 1932, και μεγάλωσε στα Χανιά, στην περιοχή της Νέας Χώρας. Η σχολική του θητεία περιορίζεται στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού. Αφού μαθήτευσε σε διάφορα επαγγέλματα, το επαγγελματικό του ενδιαφέρον κερδίζει τελικά η χρυσοχοΐα. Κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής του πορείας επεκτείνει τις γνώσεις στην κατασκευή της ασημωτής θήκης του κρητικού μαχαιριού μαθητεύοντας δίπλα σε έναν από τους πιο αξιόλογους τεχνίτες της εποχής. Συνταξιοδοτήθηκε το 1992. Τον ελεύθερο χρόνο του εξακολουθεί να ασχολείται πλέον ερασιτεχνικά με την κατασκευή της θήκης του κρητικού μαχαιριού στο μικρό και φιλόξενο εργαστήριο που διατηρεί στο σπίτι του.

3η περίπτωση

Ο τρίτος αφηγητής γεννήθηκε το 1930 και διατηρούσε βυρσοδεψείο στην περιοχή Αγία Κυριακή της Χαλέπας. Κατά τη διάρκεια της συνέντευξης, που πραγματοποιείται στο χώρο του βυρσοδεψείου, μας περιγράφει προβιομηχανικές τεχνικές κατεργασίας του δέρματος σε συνάρτηση με τον εκσυγχρονισμό των βυρσοδεψείων. Το βυρσοδεψείο λειτουργεί ακόμα και σήμερα υπό την εποπτεία του γαμπρού του. Σήμερα είναι συνταξιούχος και εξακολουθεί να εργάζεται μαζί με τη σύζυγό του σε τουριστικό κατάστημα που διατηρεί η οικογένειά του στα Χανιά.

Η οργάνωση της πρώτης επικοινωνίας με τους αφηγητές, για το σχεδιασμό της έρευνας και την προετοιμασία της συνέντευξης, γινόταν στην αρχή τηλεφωνικά και στη συνέχεια πρόσωπο με πρόσωπο, με σκοπό να διερευνηθεί η συμβατότητα των πληροφορητών ως προς τους στόχους που είχε θέσει η ερευνητική ομάδα. Το κάλεσμα για συνέντευξη, με τη συνεργασία των δύο φορέων Νομαρχίας και Πανεπιστημίου, αντιμετωπίστηκε από τους υποψήφιους πληροφορητές αρχικά με ενθουσιασμό και θετική συναίνεση αν και στη συνέχεια υπήρχε αναβλητικότητα και καθυστέρηση για τη διεξαγωγή της συνέντευξης. Ωστόσο δεν έλειψε ο προβληματισμός ορισμένων από αυτούς για τη δημόσια έκθεση της αφήγησής τους καθώς και η δυσπιστία για την πολιτική χροιά της πρόσκλησης.

Οι αφανείς ομάδες πληθυσμού, τις οποίες καλείς να έρθουν στην επιφάνεια και να αφηγηθούν τη δική τους αλήθεια για τα ιστορικά και κοινωνικά φαινόμενα, δεν μπορούν να πιστέψουν τη σημαντικότητα/βαρύτητα της δικιάς τους ερμηνείας, γιατί μέχρι τώρα κανείς δεν τους έμαθε ότι αυτό έχει μεγάλη ιστορική αξία. Ωστόσο, η αντιμετώπιση που δεχτήκαμε ήταν ευνοϊκότερη από τους ελεύθερους επαγγελματίες, καθώς πίσω από τη συμμετοχή τους στο πρόγραμμα υποβόσκει η προβολή του επαγγέλματός τους. Από την άλλη μεριά, σύνηθες φαινόμενο είναι να αντιμετωπίζουν τον ερευνητή ως ένα δημοσιογράφο που στοχεύει να πάρει μία τυπική συνέντευξη, στο πλαίσιο των συνεντεύξεων που παρακολουθούν στα μέσα μαζικής ενημέρωσης.

Αξίζει να σημειώσουμε ότι ένα από τα πλεονεκτήματα της βιογραφικής προσέγγισης[5], που αναφέρεται στη βιβλιογραφία, είναι η συμμετοχή του ερευνητή σε όλα τα στάδια της έρευνας. Η επαφή με τους αφηγητές αποτελεί μια σύνθετη επικοινωνιακή διαδικασία, η οποία απαιτεί εκ μέρους του ερευνητή την καλλιέργεια ορισμένων δεξιοτήτων. Ο Paul Thomson (2002: 273) [6] υποστηρίζει πως οι αρετές/ικανότητες που χαρακτηρίζουν τον καλό ερευνητή είναι: ενδιαφέρον και σεβασμός για την προσωπικότητα κάθε ανθρώπου και ελαστικότητα στη συμπεριφορά του προς αυτούς, ικανότητα να δείχνει κατανόηση και συμπάθεια για την οπτική γωνία από την οποία ο αφηγητής βλέπει τα πράγματα, προθυμία να τον ακούσει.

3. Κατανοώντας τους αφηγητές: Ο εαυτός ως εργαζόμενος.

Η ανάπτυξη του ενηλίκου μπορεί να περιγραφεί στο πλαίσιο τριών διαφορετικών συστημάτων, τα οποία αλληλεπιδρούν και επικεντρώνονται σε ποικίλες όψεις τους εαυτού. Αυτά περιλαμβάνουν την ανάπτυξη του προσωπικού εαυτού, του εαυτού ως μέλους της οικογένειας και του εαυτού ως εργαζόμενου. Η δυναμική και πολυδιάστατη αυτή αναπτυξιακή διαδικασία περιλαμβάνει το άμεσο περιβάλλον του ανθρώπου, το κοινωνικό περιβάλλον καθώς και τις αξίες, τους νόμους και τις συνήθειες του πολιτισμικού πλαισίου στο οποίο ζει (Graig &Baucum, 2008:160) [7] .

Όποιο κι αν είναι το επάγγελμα κάποιου, ο άνθρωπος μεταφέρει στάσεις, πεποιθήσεις και εμπειρίες για το επάγγελμά του, είτε είναι μέλος ενός επαγγελματικού κλάδου, ενός εμπορικού συλλόγου, μια συντεχνίας ή ενός σωματείου. Η εργασία συχνά καθορίζει τη θέση, το εισόδημα και το κύρος. Καθορίζει επίσης το καθημερινό πρόγραμμα, τις κοινωνικές επαφές και τις ευκαιρίες για προσωπική ανάπτυξη. Μέχρι προσφάτως υπήρχε η αντίληψη ότι η επαγγελματική ζωή ενός ανθρώπου περιλαμβάνει ή θα έπρεπε να περιλαμβάνει την είσοδο σε ένα συγκεκριμένο επάγγελμα ή την επαγγελματική σταδιοδρομία κατά τη νεότητα και την παραμονή στο συγκεκριμένο επάγγελμα ως τη συνταξιοδότηση. Η επιθυμητή αυτή πορεία της επαγγελματικής σταδιοδρομίας απαιτούσε προσεκτική επιλογή του επαγγέλματος και προετοιμασία στο ξεκίνημα. Το παρακάτω απόσπασμα από την επαγγελματική βιογραφία ενός αφηγητή καταδεικνύει τα παραπάνω: «…ε μετά πήγα στην Αθήνα, στα δεκατέσσερά μου χρόνια πήγα στην Αθήνα, έκανα μια δεκαετία εκεί, το ’49 με ’59. Εκεί έμαθα την τέχνη, είχα κάτι φίλους μου σε ένα που είχαν εργαστήριο χρυσοχοΐας και εκεί μου λένε ‘κάτσε εδώ να μάθεις τη δουλειά’, γιατί έψαχνα να δω τι δουλειά να κάνω για να κάπου …για να σταδιοδρομήσω. Και μου λένε δεν κάθεσαι να μάθεις τη δουλειά αυτή’; Και επειδή εμένα μου άρεσε η λεπτοδουλειά έτσι από μικρός σκάλιζα ξύλα, αγαλματάκια από γύψινα, από λάσπη ξέρω ΄γω, μ΄ άρεσε η λεπτοδουλειά ας πούμε από μικρός…»

Για τους περισσότερους ανθρώπους η εργασία αποτελεί ένα μέσο επιβίωσης. Ωστόσο για άλλους η εργασία παρέχει τη δυνατότητα για να είναι δημιουργικοί, παραγωγικοί και προσφέρει τη δυνατότητα αυτοεκτίμησης και σεβασμού (εσωτερικοί παράγοντες εργασίας). Από την άλλη, ορισμένοι άνθρωποι επικεντρώνονται στους εξωτερικούς παράγοντες εργασίας. Αυτοί περιλαμβάνουν το μισθό, το κύρος, τη στήριξη ή την άνεση του εργασιακού περιβάλλοντος και ωραρίου, ευκαιρίες για ανέλιξη. Στο παρακάτω απόσπασμα, ο αφηγητής δίνει έμφαση στους εσωτερικούς παράγοντες εργασίας: «…εδώ είχα γυρίσει πέντε έξι τέχνες, αλλά καμία δε με κράτησε, δε μ’ άρεσε καμιά.. Καθόμουνα πέντε έξι μήνες και έφευγα, δε μ’ άρεσε να πούμε. Έβλεπα ότι δε με τραβούσε αυτή η τέχνη. Η χρυσοχοΐα μόλις έκατσα, σε οχτώ μήνες έφτιαξα το πρώτο μου δαχτυλίδι ας πούμε. Και ο τεχνίτης τότε που το είδε μου λέει: σε βοήθησ’ , ποιος το ’φτιαξε; Λέω όοχι, εγώ το έφτιαξα. Άμα θες να σου φτιάξω κι άλλα κι ήτανε και φίλος μου βέβαια. Είχαμε μεγαλώσει μαζί στη Νέα Χώρα στα παιδικά χρόνια. Είχαμε ζήσει. Ε, και ύστερα άρχιζα και έφτιαζα συνέχεια ας πούμε, και ε, έμαθα ύστερα πολύ καλύτερα σιγά. Εδούλεψα και σε άλλα εργαστήρια, γιατί είχα, δούλεψα σε ένα εργαστήριο με παραγωγή ας πούμε, αλλά δε μ’ άρεσε η παραγωγή… Εγώ ήθελα ας πούμε να φτιάχνω ένα κομμάτι καλό να μου φάει μια βδομάδα, που λέει ο λόγος πέντε μέρες, αλλά μου δίνανε εκεί πενήντα δαχτυλίδια να τα φτιάξω σε δέκα μέρες. Παραγωγή ας πούμε, κομμένα στην πρέσα και αυτά και τα συναρμολογούσα τα εξαρτήματα. Αλλά εκεί ήθελα, έφυγα από εκεί και πήγα σε άλλον που δούλευε βαριά δουλειά, καλή δουλειά, χειροποίητη ας πούμε και έτσι εκεί έμαθα καλά».

Άλλες φορές ο επαγγελματικός κύκλος της ζωής χαρακτηρίζεται από ένα χρονικό διάστημα επαναξιολόγησης της επαγγελματικής σταδιοδρομίας που συχνά συντελείται στη μέση ηλικία. Οι άνθρωποι μέσης ηλικίας, που βιώνουν σημαντικές μεταβάσεις στη ζωή τους, είναι πιθανόν να κάνουν σημαντικές επαγγελματικές αλλαγές. Λέει ο αφηγητής μας: «Ηλεκτρολόγος έκανα ας υποθέσουμε μέχρι που πήγα φαντάρος, ε, μετά έβλεπα και τον πατέρα μου τον βοηθούσα τακτικά στην άμαξα, να του την καθαρίσω, να του καθαρίσω το άλογο…κάθε πρωί να το πάρει να φύγει. Ο πατέρας μου έκανε από μικρό παιδί, από το ’22 που είχανε έρθει από εκεί πέρα, από τη Μικρά Ασία έκανε αυτή τη δουλειά, ήτανε μεταφορέας, είχε και έκανε μεταφορές σε διάφορα πράγματα. Ναι, τότες ως μικρό παιδί είχε περάσει το κάρο από πάνω του από το πόδι του και είχε, είχε φύγει ο μύλος του ποδιού, είχε γυρίσει το πόδι του ανάποδα και τότε πρακτικοί γιατροί του το φτιάξανε, ναι και το πόδι του το ένα ήταν κοντύτερο 2 πόντους από το άλλο. Ο δε, όταν το ’84, ο…αλλά πρωτύτερα, τον εβοηθούσα τον πατέρα μου ας υποθέσουμε έπαιρνα το άλογο, το καθάριζα, το ’παιρνα, το ’παιρνα γιατί όταν εκλείσανε τα χάνια ο κύριος Νίκος ο πεταλάς και έμενα εγώ εδώ πέρα, το άλογο το έφερνα εδώ πέρα, ο πατέρας μου έμενε στα Χανιά και ήθελε κάθε πρωί να του το πάω το άλογο να πάει στη δουλειά ο μπαμπάς. Μέχρι το ’84, ναι. Το ’83 ο πατέρας μου ήταν και πρωτύτερα από το ’80, ας υποθέσουμε, ήταν άρρωστος ο άνθρωπος, και δεν ήθελα ας υποθέσουμε…, το ’80 μας είπαν οι γιατροί ότι ήταν άρρωστος και δεν ήθελα να εργάζεται, αλλά δυστυχώς δεν μπορούσα να του χαλάσω και το χατίρι […7΄…] και κάθε πρωί μέχρι το ’84 που έζησε, το έφτιαχνα εγώ το άλογο το πήγαινα κάτω στα Χανιά και ο πατέρας μου όταν ερχότανε. ας υποθέσουμε κατά τις 6:00-7:00 η ώρα, ερχότανε και μου ’λεγε παρ’ το και το ’παιρνα και το ’φερνα και το τάιζα και το πότιζα και το ’φτιαχνα το άλογο και μετά την άλλη μέρα πάλι τα ίδια. Εν τω μεταξύ το ’84 πέθανε ο πατέρας μου, ναι και όταν εζούσε ο συγχωρεμένος ο πατέρας μου όμως κάθε Κυριακή που δεν ήθελα να εργάζεται ο πατέρας μου ή τα βράδια επήγαινα εγώ στην άμαξα και καθόμουνα εγώ κι εργαζόμουνα.»

Ένα από τα πλεονεκτήματα της αφηγηματικής συνέντευξης είναι ότι τα γεγονότα αποκαλύπτονται στο πλαίσιό τους. Η ανθρώπινη συμπεριφορά κατανοείται από το νόημα της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Ως εκ τούτου, η συγκρότηση του επαγγελματικού εαυτού συντελείται σε ένα πλαίσιο με σπουδαία γεγονότα, στάδια και άτομα, τα οποία λειτουργούν ως σημείο καμπής: «Μετά την κατοχή, ο κόσμος ήτανε στις τράπεζες, δεν υπήρχε ρευστό και με γραμμάτια γινότανε οι αγορές και αυτά. Εεε δηλαδή σου ’παιρνε το 33% τόκο τότες και δούλευες για τις τράπεζες. […]Εμένα όλοι οι φίλοι μου εφύγανε στο εξωτερικό. Τι θέλεις Γερμανία, Αυστραλία, φύγανε όλη η νεολαία και πήγε να βρει δουλειά, όπου μπορούσε.»

4. Επίλογος

Αποτιμώντας την προσπάθεια αυτή σε προσωπικό επίπεδο, θα ήθελα να τονίσω ότι η συμμετοχή μου στο πρόγραμμα Προφορικής ιστορίας στο Νομό Χανίων αποτέλεσε μία γόνιμη εμπειρία, όσον αφορά στη βαθύτερη γνώση για το ίδιο το αντικείμενο της Προφορικής Ιστορίας, την ερευνητική εμπειρία και τη συλλογή πρωτογενούς ιστορικού υλικού. Η αφήγηση του επαγγελματικού κύκλου των υποκειμένων της έρευνας είναι ουσιαστικά ιστορία ζωής, καθώς ξεδιπλώνονται γεγονότα, στάδια και πρόσωπα, τα οποία έχουν αποκτήσει σημαντικό νόημα για τους συμμετέχοντες. Το ενδιαφέρον της Προφορικής Ιστορίας για τις βιογραφίες των ανθρώπων της καθημερινότητας και για ομάδες ανθρώπων που μέχρι τώρα ήταν ‘αγνοημένες’ ή και ‘σιωπηλές’, καταδεικνύει τον ανθρωπιστικό της χαρακτήρα και συνδέεται με το πολιτικό πρόταγμα να δώσει φωνή σε όσους δεν έχουν πρόσβαση στο δημόσιο θεσμικό λόγο (Τσιώλης, 2006:29) [8].

Παραπομπές:

[1] Περισσότερα για το παράδειγμα του Προγράμματος Προφορικής Ιστορίας στα Χανιά στο: Βερβενιώτη, Τ., Μπούσχοτεν, Β, Ρ., Ρεπούση, Μ.,Τσιώλης, Γ., Ανδρεάδου, Χ.(2010) Προφορικές Ιστορίες. Ένας οδηγός Προφορικής Ιστορίας για την Εκπαίδευση και την Κοινότητα.(επιμ: Ρεπούση, Μ., Ανδρεάδου, Χ.). Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Χανίων-Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

[2] Οι θεματικές ενότητες που επιλέχθηκαν ήταν: Δεκαετία΄40 (Κατοχή ,Εμφύλιος, Αντίσταση), Εκπαίδευση, Εργασία-Επαγγέλματα, Οικογένεια-φύλο, Πολυπολιτισμικότητα-Μετακινήσεις- Μετανάστευση

[3] Τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας «Εργασία Επαγγέλματα» ήταν: Ιφιγένεια Χατζημιχάλη, Μάνος Πετράκης και Δήμητρα Κυρίτση.

[4] Οι βιομηχανικοί χώροι που συναποφασίστηκαν με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας «Εργασία-Επαγγέλματα» ήταν: η σαπωνοποιία Α.Β.Ε.Α. (Ανώνυμη Βιομηχανική Εταιρεία Ανατολή) και το βιομηχανικό σύνολο των Ταμπακαριών. Από τα ελεύθερα επαγγέλματα επιλέχθηκαν τα επαγγέλματα του Μαχαιρά, Αργυροχρυσοχόου, Αμαξά, Πεταλά και Στιβανά. Ωστόσο για τις ανάγκες του παρόντος άρθρου, γίνεται αναφορά μόνο σε περιπτώσεις αφηγητών και σε συνεντεύξεις, οι οποίες διεξήχθησαν από τη γράφουσα.

[5] Περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την αξιοποίηση της αφηγηματικής συνέντευξης στην κοινωνιολογική έρευνα στο: Τσιώλης, Γ. (2006). Ιστορίες ζωής και βιογραφικές αφηγήσεις. Αθήνα: Κριτική. Για μια συνοπτικότερη περιγραφή: Θανοπούλου, Μ., Πετρονώτη, Δ. (1987). Βιογραφική Προσέγγιση: Μια άλλη πρόταση για τη θεώρηση της ανθρώπινης εμπειρίας. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 64, 20-42, Σαββάκης, Μ. (2003). Η Βιογραφική Έρευνα ως Εναλλακτικό Ερευνητικό Εγχείρημα και ως Μεθοδολογικό Διάβημα: Πλεονεκτήματα και Όρια. Δοκιμές, 11-12: 65-87

[6] Thomson, P. (2002), Φωνές από το Παρελθόν-Προφορική Ιστορία. Αθήνα: Πλέθρον.

[7] Craig, J. G., Baucum, D. (2008).H ανάπτυξη του ανθρώπου. Τόμος Β΄ (επιμ: Παναγιώτα Βορριά). Αθήνα: Παπαζήσης.

[8] Τσιώλης, Γ. (2006) Ιστορίες ζωής και βιογραφικές αφηγήσεις. Η βιογραφική προσέγγιση στην κοινωνιολογική ποιοτική έρευνα. Αθήνα: Κριτική.