ISSN:1792-2674
Παναγιώτης Σ. Αναστασιάδης: Αναπληρωτής Καθηγητής Δια Βίου και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Κρήτης–Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Αντιπρόεδρος Παιδαγωγού Ινστιτούτου
O Ρόλος των Νέων Τεχνολογιών και η Ανάδειξη των Ψηφιακών Κοινωνικών Δεξιοτήτων (e–social skills) στην Κοινωνία της Γνώσης[1].
Περίληψη
Η έλευση της Κοινωνίας της Πληροφορίας επιφέρει σημαντικές αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την προσωπική, κοινωνική και εργασιακή μας καθημερινότητα. Οι συνεχείς μεταβολές που συντελούνται στα πλαίσια του παγκοσμιοποιημένου οικονομικού και τεχνολογικού περιβάλλοντος, συμβάλλουν στη δημιουργία ενός νέου κοινωνικού γίγνεσθαι αναδεικνύοντας νέους τρόπους επικοινωνίας, κανόνες συμπεριφοράς, νέα πρότυπα και αξίες ζωής. Η παρούσα εργασία έχει σαν στόχο να αποτυπώσει στο μέτρο του δυνατού το περίγραμμα των νέων ψηφιακών κοινωνικών δεξιοτήτων που απαιτούνται για την αρμονική ένταξη του πολίτη των δικτύων Netizen (Net Citizen) στην υπό διαμόρφωση Κοινωνία της Γνώσης. Η προσοχή μας εστιάζεται στην αποτύπωση της «πυραμίδας» των απαιτούμενων δεξιοτήτων στις ΤΠΕ καθώς και στον πολυδιάστατο ρόλο των εκπαιδευτών ενηλίκων.
Λέξεις κλειδιά: Κοινωνικές Δεξιότητες, Ψηφιακές δεξιότητες
Abstract
Information Society will change the way in which we perceive our personal, social and labour everyday life. The rapid changes that take place in the globalized economic and technological environment, contribute in the development of new social settings, electing new ways of communication, behaviour rules, new standards and values of life. Focusing on the social changes that the Information and Communications Technologies incur, the current paper aims at processing an outline of the e-social skills which are required for the harmonious integration of the Netizen (Net Citizen) towards the Knowledge Society.
Key Words: Social Skills, Digital Skills
Εισαγωγή
Η επανάσταση της πληροφορίας διαμορφώνει ένα διακριτό μοντέλο κοινωνικής και οικονομικής μεταβολής (Anastasiades, 2002a), ως αποτέλεσμα της σύγκλισης της πληροφορικής, των τηλεπικοινωνιών και του οπτικοακουστικού τομέα (Bangemann, 1994).
Οι Τεχνολογίες των Πληροφοριών και των Επικοινωνιών (Τ.Π.Ε) διαμορφώνουν ένα νέο περιβάλλον στον τομέα της εκπαίδευσης, στην εργασία, στις συναλλαγές, στην οικονομία, στην επικοινωνία και την διασκέδαση (Αναστασιάδης,2000), δημιουργώντας νέες προκλήσεις, ευκαιρίες, αλλά και προβληματισμούς στο σύνολο σχεδόν των δραστηριοτήτων του σύγχρονου ανθρώπου (Castells, 1998).
Η εξέλιξη και η δυναμική της Κοινωνίας της Πληροφορίας (ΚτΠ) είναι συνυφασμένη με τον ρόλο και την σημασία που διαδραματίζει η έννοια ‘πληροφορία’ στην ζωή και την δράση των οικονομικών οργανισμών, αλλά και των ίδιων των κοινωνικών δομών (Webster, 1996; Castells,1998; Castells, 2001;Wang et all, 2000; Anastasiades, 2002b).
Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και του διαδικτύου, η γνώση αποτελεί τον κυριότερο παραγωγικό συντελεστή της νέας οικονομίας (Tapscott,1999), αναδεικνύοντας την πρωτεύουσα σημασία του τομέα της εκπαίδευσης στην κοινωνία της πληροφορίας (Ράπτης& Ράπτη, 2003).
Στην αναδυόμενη Κοινωνία της Γνώσης τα όρια μεταξύ εκπαίδευσης και κατάρτισης είναι πλέον δυσδιάκριτα, καθώς οι σύγχρονοι εργαζόμενοι αναλαμβάνουν νέους σύνθετους ρόλους (Jarvis, 2004).
Σε μια προσπάθεια να ορίσουμε την έννοια της Κοινωνίας της Γνώσης (ΚτΓ) θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι η πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπινου γένους, όπου ο παράγοντας γνώση αποτελεί το επίκεντρο του κοινωνικού και οικονομικού γίγνεσθαι. Η έλευση της Κοινωνίας της Γνώσης συνοδεύεται από μια εκλεκτική και αμφίσημη μαρτυρία (Φλουρής & Πασσιάς, 2005): «από τη μια πλευρά ελαττώνεται, αποφλοιώνεται και περιθωριοποιείται ο ‘κριτικός λόγος’ και ο ‘κοινωνικός χώρος’, δηλαδή το πεδίο των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Από την άλλη αναδεικνύονται και στηρίζονται οι θετικές και φυσικές επιστήμες, προβάλλοντας μια συγκεκριμένη μονοδιάστατη εκδοχή του πεδίου και των εφαρμογών της : Τεχνο-επιστήμη, Τεχνο-κρατία, Τεχνο-λογία, Τεχνο-κουλτούρα.»
Το να μπορέσει ο σύγχρονος άνθρωπος να αντιληφθεί το πλαίσιο λειτουργίας του νέου οικονομικού και κοινωνικού περιβάλλοντος και να ενταχθεί δημιουργικά στην σημερινή πολυπολιτισμική κοινωνία της παγκοσμιότητας δεν είναι μια εύκολη υπόθεση (Νικολάου Γ, 2005) . Απαιτούνται νέες κοινωνικές δεξιότητες και ο ρόλος της εκπαίδευσης ενηλίκων σε αυτόν τομέα θα πρέπει να είναι πρωταγωνιστικός (Κόκκος, 2005α).
Η έννοια και η σημασία των Κοινωνικών Δεξιοτήτων
Στα πλαίσια του εργασιακού τομέα οι δεξιότητες ως έννοια περιλαμβάνουν τεχνικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά. Στις τεχνικές δεξιότητες η προσοχή μας εστιάζεται στην τεχνολογία ενώ οι κοινωνικές αφορούν την αποτελεσματική οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας (Δεδουσόπουλος 1998).
Σύμφωνα με τον Ευστρατόγλου (2005) στις κοινωνικές δεξιότητες μπορεί να ενταχθούν η δυνατότητα επικοινωνίας, η συνεργασιμότητα, η υπακοή στον εργοδότη, η εργασιακή πειθαρχία, αλλά και η δημιουργικότητα, η επιδίωξη της ποιότητας. Σύμφωνα με τον Κικίλια, (2005), οι κοινωνικές δεξιότητες αφορούν χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, στάσεις και συμπεριφορές των ατόμων.
Άλλες σύγχρονες προσεγγίσεις εστιάζουν στον όρο κοινωνικές ικανότητες με την έννοια ότι θεωρούνται ευρύτερες των κοινωνικών δεξιοτήτων καθώς περιλαμβάνουν έναν συνδυασμό γνώσεων, δεξιοτήτων, στάσεων αλλά και της κουλτούρας της διαρκούς ανανέωσης των γνώσεων μέσω της μάθησης. (Κόκκος 2005). Παράλληλα αναπτύσσονται συνεχώς εργαλεία για την αποτίμηση των κοινωνικών δεξιοτήτων (Φίλιπς, 2005).
Οι κοινωνικές δεξιότητες αφορούν περισσότερο την προσωπική ανάπτυξη του ατόμου και τις διαπροσωπικές του σχέσεις με στόχο την επίτευξη των ατομικών και συλλογικών στόχων. Η θεώρηση της συναισθηματικής νοημοσύνης αποτέλεσε κομβικό σημείο στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την επιτυχία σε όλους τις εκφάνσεις της ζωής μας.
Σύμφωνα με την ανασκόπηση που επιχειρεί ο Forgas, (2001), η συναισθηματική νοημοσύνη είναι το αποτέλεσμα μακροχρόνιας έρευνας στην περιοχή της κοινωνικής Ψυχολογίας που δίνει έμφαση στις γνωστικές διεργασίες και τα συναισθήματα.
Πολλοί μελετητές ανάλογα από την οπτική γωνία με βάση την οποία εξέτασαν το θέμα, εστίασαν στις ατομικές διαφορές στην κατανόηση, την εμπειρία και την έκφραση των συναισθημάτων ( Rosental et al. 1979).
Η συναισθητική νοημοσύνη ορίστηκε αρχικά ως η ικανότητα αντίληψης, έκφρασης και ρύθμισης του συναισθήματος. (Mayer & Salovey, 1997). Η συγκινησιακή κατάσταση του ατόμου έχει μεγάλη επίπτωση σε γνωστικές διαδικασίες όπως η μνήµη και η κρίση (Bower, 1981, Forgas, 1979) και ότι οι ικανότητες συναισθητικής νοημοσύνης σχετίζονται και µε άλλες πλευρές της συμπεριφοράς στα εργασιακά πλαίσια, όπως η ψυχική υγεία των εργαζομένων. (Καφέτσιος, 2003), και παίζουν σημαντικό ρόλο στην διοίκηση των επιχειρήσεων (Goleman,, Boyatzis & McKee, 2002). Η πρώτη προσπάθεια μέτρησης της συναισθηματικής νοημοσύνης είχε σαν αποτέλεσμα την δημιουργία του ∆είκτη Συναισθηματικότητας (Emotional Quotient, EQ) (Bar–on, 2000),
Στον χώρο των επιχειρήσεων η πιο διαδεδομένη θεωρία είναι αυτή του Goleman, σύμφωνα με τον οποίο “η συναισθηματική νοημοσύνη αναφέρεται στην ικανότητα για την αναγνώριση των δικών μας συναισθημάτων και των άλλων, για την ικανότητα να κινητοποιούμε τους εαυτούς μας, για την κατάλληλη ρύθμιση των συναισθημάτων μας εσωτερικά και στις σχέσεις μας”. (Goleman,1995).
Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στον όρο «Συναισθηματικές Ικανότητες» τις οποίες πρέπει να διαθέτει ο σημερινός άνθρωπος (Goleman, 1998, & Goleman, 2001) τις οποίες διαχωρίζει σε τρία μέρη:
Α. Οι Ικανότητες Προσωπικής Επάρκειας αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να ρυθμίζουμε τους εαυτούς μας μέσα από:
την αυτογνωσία: επίγνωση των συναισθημάτων, ακριβή αυτοαξιολόγηση, αυτοπεποίθηση.
την αυτορύθμιση: αυτοέλεγχος, αξιοπιστία, ευσυνειδησία, προσαρμοστικότητα, καινοτομία
τα κίνητρα συμπεριφοράς: τάση προς επίτευξη, δέσμευση, πρωτοβουλία, αισιοδοξία
Β. Οι Ικανότητες Κοινωνικής Επάρκειας εστιάζουν στο πώς να χειριζόμαστε τις σχέσεις. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ενσυναίσθηση δηλαδή στην επίγνωση των συναισθημάτων και των αναγκών των άλλων, την αποδοχή της διαφορετικότητας, τον προσανατολισμό στην παροχή υπηρεσιών, την ενίσχυση της ανάπτυξης των άλλων και την πολιτική αντίληψη.
Γ. Οι Κοινωνικές Ικανότητες, αναφέρονται στις ικανότητες που προκαλούν επιθυμητές συμπεριφορές από τους άλλους. Έμφαση δίνεται σε έννοιες όπως η επιρροή, η επικοινωνία, η ηγεσία, η καταλυτική δράση όσον αφορά την αλλαγή, ο χειρισμός διαφωνιών, η καλλιέργεια δεσμών, η σύμπραξη και συνεργασία, οι ομαδικές ικανότητες.
Θα πρέπει όμως να σημειώσουμε πως έχουν κα έχουν καταγραφεί σημαντικές ενστάσεις σχετικά με την εγκυρότητα της έννοιας της συναισθηµατικής νοηµοσύνης (Davis et al. 1998).
Οι Κοινωνικές Δεξιότητες στον 21ο αιώνα: Διεθνής Επισκόπηση
Σε διεθνές επίπεδο έχει παρατηρηθεί ένα μεγάλο κενό ανάμεσα στις γνώσεις και τις ικανότητες που παρέχει το εκπαιδευτικό σύστημα και τις νέες ανάγκες που αναδύονται από την έλευση της Κοινωνίας της Πληροφορίας. (Adler, 1999; Autor et all, 2000)
ΟΟΣΑ
Σύμφωνα με την τελευταία έκθεση του Οργανισμού Οικονομικής Ανάπτυξης και Συνεργασίας προτείνονται τρείς κατηγορίες κοινωνικών δεξιοτήτων (OECD-DeSeCo 2005):
1η: Χρήση Εργαλείων σε αλληλεπίδραση: Χρήση Γλώσσας, συμβόλων και κειμένων, Χρήση Γνώσης και πληροφορίας, Χρήση Τεχνολογίας.
2η: Αλληλεπίδραση σε Ετερογενείς Ομάδες: Ανάπτυξη σχέσεων, Ανάπτυξη συνεργασίας, Διαχείριση συγκρούσεων.
3η: Αυτόνομη Δράση: Δράση στο ευρύ κοινωνικό πλαίσιο, Σύνταξη σχεδίου ζωής, Διεκδίκηση δικαιωμάτων, συμφερόντων, αναγκών και ορίων.
Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής
Το 2002 στις Η.Π.Α συστάθηκε ένας οργανισμός με την ονομασία Partnership for 21st century skills στον οποίο συμμετέχουν το υπουργείο παιδείας και πλήθος δημοσίων και ιδιωτικών φορέων που ασχολούνται με θέματα παιδείας και νέων τεχνολογιών. Στόχος αυτού του οργανισμού είναι η διαμόρφωση ενός πλαισίου για τις απαιτούμενες δεξιότητες στον 21ο αιώνα.
Σύμφωνα με αυτή την έρευνα αναγνωρίστηκαν 6 σημαντικές περιοχές στις οποίες πρέπει να δοθεί έμφαση στο εκπαιδευτικό σύστημα (Partnership for 21st century skills, 2002).
- Να δοθεί έμφαση σε μαθήματα κορμού.
Τις τελευταίες δεκαετίες ως μαθήματα κορμού προσδιορίζονταν τα Αγγλικά, τα Μαθηματικά, η Φυσική και οι Κοινωνικές Σπουδές. Στην αναφορά του 1983, η διεθνής επιτροπή επιτυχίας στην εκπαίδευση συνέστησε ότι οι μαθητές Γυμνασίου θα πρέπει να πρέπει να κάνουν τέσσερα χρόνια Αγγλικά και τρία χρόνια Μαθηματικά, Φυσική και Κοινωνικές Σπουδές. Σήμερα δίνεται έμφαση στην εξοικείωση του μαθητικού πληθυσμού με τις τεχνολογίες των πληροφοριών και των επικοινωνιών καθώς. Επίσης θα πρέπει να αρχίσουν να διδάσκονται τα μαθήματα κορμού από το Δημοτικό.
- Να δοθεί έμφαση στην εκμάθηση ικανοτήτων απαραίτητων για τον αιώνα που διανύεται
Για να αντιμετωπίσουν τις απαιτήσεις του 21ου αιώνα, οι άνθρωποι πρέπει να γνωρίζουν περισσότερα από τα μαθήματα κορμού, καθώς, επίσης, πώς να χρησιμοποιούν τις γνώσεις και τις ικανότητές τους. Αυτές οι υψηλού επιπέδου ικανότητες, τόσο στον τρόπο σκέψης, όσο και στην εκμάθηση είναι πολύ σπουδαίες για την απελευθέρωση των δημιουργικών δυνατοτήτων του ανθρώπου τόσο στο εργασιακό του όσο και στο κοινωνικό του περιβάλλον. Η εκμάθηση ικανοτήτων αφορά σε τρεις βασικές κατηγορίες: Νέες τεχνολογίες των επικοινωνιών και των πληροφοριών, κριτική σκέψη και δυνατότητα επίλυσης προβλημάτων, διαπροσωπικές ικανότητες.
- Να αξιοποιηθούν τα νέα μέσα και εργαλεία του 21ου αιώνα για την προώθηση της εκμάθησης των κατάλληλων ικανοτήτων.
Οι άνθρωποι χρειάζονται υψηλού επιπέδου γνώσεις για να μπορούν να αντιδρούν θετικά να μαθαίνουν πώς να μαθαίνουν και να προσαρμόζονται δημιουργικά και με κριτικό τρόπο στις συνεχείς αλλαγές.
Η τεχνολογία διαδραματίζει εξέχοντα ρόλο τόσο στον εργασιακό χώρο όσο και στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Η χρήση των νέων Επικοινωνιακών Πληροφορικών και Τεχνολογικών Μέσων αποτελεί μια από τις σημαντικότερες προϋποθέσεις για την δημιουργική ένταξη του σύγχρονου ανθρώπου στη νέα εποχή.
Τα νέα μέσα δεν διδάσκονται μόνο σαν αυτόνομα αντικείμενα, αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξίσου και για την διδασκαλία γνωστικών αντικειμένων.
- Από τον κόσμο του σχολείου, στο σχολείο του κόσμου.
Οι καλοί δάσκαλοι πάντα βοηθούν τους μαθητές να ανακαλύψουν την αξία και τη σχετικότητα των νέων ικανοτήτων και της γνώσης. Προτείνεται η δημιουργία ενός ολοκληρωμένου περιβάλλοντος μάθησης το οποίο να συνδέει το σχολείο με την κοινωνία, να αποτελέσει το παράθυρο στον έξω κόσμο, να αναδεικνύει και να εστιάζει σε περιεχόμενο μέσα από τη καθημερινή ζωή των μαθητών, δημιουργώντας ευκαιρίες αλληλεπίδρασης μεταξύ των μαθητών και των εκπαιδευτικών στα πλαίσια πραγματικών μαθησιακών εμπειριών.
- Η διδασκαλία και η εκμάθηση τριών βασικών θεμάτων, τα οποία είναι αναγκαία για μια επιτυχημένη πορεία στον εργασιακό χώρο.
Τα συστήματα εκπαίδευσης ενηλίκων θα πρέπει να δώσουν έμφαση σε τρεις κομβικές περιοχές.
Α. Στην καλλιέργεια παγκόσμιας συνείδησης, η οποία συμβάλλει στην κατανόηση, ανοχή και αποδοχή των εθνικών, πολιτιστικών, θρησκευτικών και προσωπικών διαφορών, καθώς είναι υπαρκτά στην κοινωνία και τον εργασιακό χώρο.
Β. Στην συνεχή επαγγελματική ανάπτυξη
Γ. Στην δημιουργία σκεπτόμενων και ενεργών πολιτών η οποία θα υποστηρίζει τους μαθητές να καταλάβουν και να συμμετέχουν στα κοινά
- Η χρήση υψηλών προδιαγραφών αξιολόγησης που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες του 21ου αιώνα
Τα συστήματα αξιολόγησης θα πρέπει να ανταποκρίνονται στις νέες ανάγκες, καθώς θα πρέπει να αναπροσαρμοστούν προκειμένου όχι τόσο να εξετάζουν τα μαθήματα κορμού, όσο και τις ικανότητες που είναι αναγκαίες στον 21ο αιώνα.
Ευρωπαϊκή Ένωση
Η Ευρωπαϊκή Ένωση δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην απόκτηση των ψηφιακών δεξιοτήτων όπου σε συνδυασμό με τις ΤΠΕ αποτελούν θεμελιώδεις παράγοντες για την βελτίωση της παραγωγικότητας, καθώς και για τη γενικότερη επιτυχία των επιχειρήσεων, αλλά και των ανθρώπων. (European Commission, 2002; CEPIS 2002).
Ο όρος «ψηφιακές δεξιότητες» (“e-skills”) καλύπτει κυρίως τρεις κατηγορίες: τις επαγγελματικές δεξιότητες στις ΤΠΕ, τις δεξιότητες των χρηστών στις ΤΠΕ και τις ηλεκτρονικές επιχειρηματικές δεξιότητες.
Προκειμένου να διευθετηθούν θέματα ψηφιακών δεξιοτήτων η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ίδρυσε το Ευρωπαϊκό Forum των Ηλεκτρονικών Δεξιοτήτων με σκοπό να συγκεντρώσει όλους τους αρμόδιους συμμέτοχους (stakeholders) για να ανταλλάξουν απόψεις και να διεξάγουν συζητήσεις και να αναλάβουν πρωτοβουλία προς αυτή την κατεύθυνση (ICT skills monitoring group final report, 2002).
Οι ραγδαίες αλλαγές σε τεχνολογικό και οικονομικό επίπεδο έχουν δημιουργήσει ελλείψεις, κενά και αναντιστοιχίες στις ηλεκτρονικές δεξιότητες απειλώντας την βελτίωση της παραγωγικότητας στους τομείς της βιομηχανίας και των χρηστών των ΤΠΕ και επιδρώντας, κατ’ επέκταση, σημαντικά στην ευρωπαϊκή ανταγωνιστικότητα. Στατιστικές έρευνες για τη μέτρηση των ελλείψεων στις ηλεκτρονικές δεξιότητες στην Ευρώπη κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η ζήτηση για ανθρώπους που κατέχουν βασικές επαγγελματικές δεξιότητες στις ΤΠΕ θα αυξηθεί δημιουργώντας έτσι μεγαλύτερο έλλειμμα δεξιοτήτων στους εργαζόμενους των ΤΠΕ, και οδήγησαν στην πεποίθηση ότι οι ανάγκες των χρηστών των ΤΠΕ για ειδίκευση στον τομέα αυτό θα αυξηθούν σταθερά τα επόμενα χρόνια.
Η παραπάνω ανάπτυξη της δραστηριότητας των ΤΠΕ στις περισσότερες κοινωνίες επέδρασε στην οικονομική δραστηριότητα πιο αποφασιστικά από ότι σε κάθε άλλη βιομηχανική δραστηριότητα.
Το επίπεδο των χρηστών των ΤΠΕ, όμως, στην Ευρώπη παραμένει πολύ χαμηλό, ιδιαίτερα για τους χαμηλούς εισοδηματίες και τις γυναίκες. Προκειμένου να μη χαθούν πολύτιμες πηγές εργατικού δυναμικού για τις επιχειρήσεις και την κοινωνία θα πρέπει να προσφερθούν τα κατάλληλα κίνητρα και να γίνουν σημαντικές επενδύσεις στην εκπαίδευση και στις δεξιότητες των εργαζομένων και των νέων οι οποίες να συμβαδίζουν με την ταχύτητα των τεχνολογικών αλλαγών και τον ατομικό χαρακτήρα της μάθησης. Γενικά, η ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής και συνυπολογισμού, καθώς και η άμβλυνση του ψηφιακού δυισμού απαιτούν τη λήψη νεωτεριστικών δημόσιων μέτρων και πολύσυμμετοχικών δραστηριοτήτων (multi– stakeholder activities), όπως είναι η ισότητα πρόσβασης στην υποδομή των ΤΠΕ καθώς και ο κοινωνικός διάλογος.
Το Ευρωπαϊκό Forum των Ψηφιακών Δεξιοτήτων αναγνωρίζοντας και συζητώντας όλα τα παραπάνω θέματα των ελλείψεων σε επαγγελματίες των ΤΠΕ, της βελτίωσης των ψηφιακών δεξιοτήτων και της επάρκειας του εργατικού δυναμικού και του πληθυσμού της Ευρώπης για το μέλλον, καθώς και την κινητικότητα των επαγγελματιών των ΤΠΕ προσδιόρισε ενέργειες προτεραιότητας. Αυτές είναι:
(α) η ανάπτυξη μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής προσέγγισης του τομέα των ΤΠΕ
(β) η βελτίωση του σχεδιασμού και της διαθεσιμότητας των δεδομένων για την αγορά εργασίας των ΤΠΕ
(γ) η προώθηση των πολυσυμμετοχικών συνεργασιών (multi–stakeholder partnerships) για τις ευρωπαϊκές ψηφιακές δεξιότητες.
(δ) ο σχεδιασμός νεωτεριστικών λύσεων για την εκπαίδευση στις ηλεκτρονικές δεξιότητες (λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες των διαφορετικών φυλετικών και ηλικιακών ομάδων)
(ε) η υποστήριξη της δημιουργίας ενός ευρωπαϊκού πλαισίου για τις ηλεκτρονικές δεξιότητες και, τέλος
(στ) η καλλιέργεια των ηλεκτρονικών δεξιοτήτων του εργατικού δυναμικού και του πληθυσμού γενικότερα (ψηφιακός αλφαβητισμός).
Απαιτούμενες Κοινωνικές Δεξιότητες στην Κοινωνία της Γνώσης
Η πρόοδος του ανθρώπου σε προσωπικό, κοινωνικό και επαγγελματικό επίπεδο, εξαρτάται σε σημαντικό βαθμό από την προσωπική ανάπτυξη και την ενδυνάμωση των δεξιοτήτων που διαθέτει (Delors, 1996). Η ομαλή ένταξη ευρύτερων κοινωνικών ομάδων στην αναδυόμενη Κοινωνία της Γνώσης προϋποθέτει την απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων στα πλαίσια κοινοτήτων μάθησης (Longworth, 2001), οι οποίες θα ενισχύουν την διαφορετικότητα, αναπτύσσοντας εναλλακτικές κοινωνικές δεξιότητες (Goody 2001) αποφεύγοντας έτσι τον πειρασμό της ομοιομορφίας.
Μετά από συγκριτική ανάλυση σχετικών μελετών (Dohmen 1996; Jordan, 1999; Rychen και Salganik 2001; Ouane, 2002; OECD 2002) αποτυπώνεται ένα γενικότερο πλαίσιο των απαιτούμενων κοινωνικών ικανοτήτων για τον 21ο αιώνα (life skills) στο οποίο περιλαμβάνονται τρείς γενικοί άξονες:
- Η δεξιότητα του να μπορείς να λειτουργείς αυτόνομα, αλλά παράλληλα να έχεις την συνείδηση ότι αποτελείς μέρος ενός συνολικότερου περιβάλλοντος.
- Η δεξιότητα του να μπορείς να αξιοποιείς την γλώσσα, τα κείμενα, τα σύμβολα και την τεχνολογία με αμφίδρομο τρόπο στα πλαίσια ενός ενεργού διαλόγου, προκειμένου να πετύχεις τους στόχους σου.
- Η δεξιότητα του να μπορείς να λειτουργείς αρμονικά στα πλαίσια ετερογενών κοινωνικών ομάδων. Να συνεργάζεσαι με ανθρώπους με διαφορετικό κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο και να μπορείς να διαχειρίζεσαι συγκρούσεις και να επιλύεις προβλήματα.
Πρόσφατες έρευνες (CEDEFOP, 2004; Bainbridge, Steve et al, 2004, European Commission, 2003) επισημαίνουν ότι η δημιουργική ένταξη του σύγχρονου πολίτη στην Κοινωνία της Γνώσης προϋποθέτει να κατέχει δεξιότητες επικοινωνίας και έκφρασης τόσο στην γλώσσα του όσο και σε άλλες γλώσσες, να διαθέτει μαθηματική παιδεία και βασικές γνώσεις στην επιστήμη και στις νέες τεχνολογίες, να έχει την δυνατότητα να μαθαίνει πώς να μαθαίνει, να αναπτύσσει την ικανότητα πολιτικής αντίληψης και ανάληψης πρωτοβουλιών, και τέλος να καλλιεργεί δεξιότητες διαπολιτισμικής ενσυναίσθησης.
Με βάση τις ανωτέρω μελέτες προτείνεται η διάκριση των δεξιοτήτων σε Βασικές, Κοινωνικές, Διαπολιτισμικές, Νέων Τεχνολογιών και Τεχνικές όπως φαίνονται στο Σχήμα 1.
Σχήμα 1: Απαιτούμενες δεξιότητες για την ένταξη των πολιτών στην Κοινωνία της Γνώσης
Η αρμονική ενσωμάτωση του ανθρώπου στον αναδυόμενο «ψηφιακό πολιτισμό» προϋποθέτει την εναρμόνιση του με νέα δεδομένα, την συνεχή απόκτηση νέων γνώσεων και δεξιοτήτων και την πρόσβαση του σε διαρκώς μεταβαλλόμενα μέσα και τεχνολογικές υποδομές (Anastasiades 2004).
Η επικοινωνία με γραπτό κείμενο (sms,email, chat) , η συνεργασία από απόσταση μέσω ευρυζωνικών δικτύων απαιτεί νέες κοινωνικές δεξιότητες (Παπαδάκης & Φραγκούλης, 2005).
Η «Πυραμίδα» των Απαιτούμενων Δεξιοτήτων στις ΤΠΕ
Οι δεξιότητες των ΤΠΕ αποτελούν ένα σημαντικό τμήμα των σύγχρονων κοινωνικών δεξιοτήτων που πρέπει να διαθέτει ο σύγχρονος άνθρωπος προκειμένου να ανταποκριθεί στις ανάγκες της αναδυόμενης Κοινωνίας της Γνώσης.
Στα πλαίσια αυτής της εργασίας παρουσιάζεται η πυραμίδα των απαιτούμενων δεξιοτήτων στις ΤΠΕ η οποία δομείται στα εξής επίπεδα:
Α. Απόκτηση βασικών δεξιοτήτων στις ΤΠΕ (Ψηφιακός Αλφαβητισμός)
Α1. Βασική γνώση Η/Υ: γνώση βασικών εννοιών πληροφορικής, χρήση υπολογιστή και διαχείριση αρχείων, επεξεργασία κειμένου, χρήση υπολογιστικών φύλλων και βάσεων δεδομένων καθώς και δημιουργία παρουσιάσεων.
Α2. Βασική Χρήση Εφαρμογών Διαδικτύου
Α2.1 Περιβάλλον Πληροφορίας: Χρήση προγραμμάτων περιήγησης ιστοσελίδων, καταχώρηση συγκεκριμένων ιστοσελίδων σε ειδικό φάκελο άμεσης πρόσβασης κλπ
Α2.2 Περιβάλλον Επικοινωνίας: χρήση των εφαρμογών ηλεκτρονικού ταχυδρομείου.
Β. Διασφάλιση δεξιοτήτων επιλογής ταχείας και ασφαλούς πρόσβασης σε δίκτυα και βασικές υπηρεσίες που προσφέρουν οι ΤΠΕ:
Β1. Δίκτυα: σε αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται βασικές γνώσεις για τα δίκτυα και τις δυνατότητες τους καθώς και ενδεχόμενους περιορισμούς (τεχνολογικούς, οικονομικούς, ασφάλειας)
Β2. Βασικές Υπηρεσίες: σε αυτό το στάδιο ο ενδιαφερόμενος εξοικειώνεται με την χρήση περιβαλλόντων επικοινωνίας (chat, forum etc), έρχεται σε επαφή με τα οφέλη και της δυνατότητες της τηλεδιάσκεψης και της απομακρυσμένης χρήσης Η/Υ.
Γ. Ανάπτυξη δεξιοτήτων Προηγμένης Αναζήτησης Πληροφοριών στο Διαδίκτυο: Σε αυτό το στάδιο ο ενδιαφερόμενος μυείται σε τεχνικές αναζήτησης στο διαδίκτυο με κριτήρια την εγκυρότητα την αξιοπιστία και την επικαιρότητα των πληροφοριών. Έμφαση δίνεται σε θέματα ασφαλούς χρήσης του διαδικτύου σε σχέση με παράνομο και επιβλαβές περιεχόμενο.
Δ. Καλλιέργεια Δεξιοτήτων Παραγωγής – Οργάνωσης –Διαχείρισης Ψηφιακού Περιεχομένου: σε αυτό το στάδιο ο ενδιαφερόμενος αποκτά τις κατάλληλες δεξιότητες προκειμένου να είναι σε θέση να σχεδιάσει και να παράγει ο ίδιος το δικό του περιεχόμενο, δημιουργώντας δικές του ιστοσελίδες εστιάζοντας στους τομείς της εργασίας, της εκπαίδευσης, της επικοινωνίας, των συναλλαγών κλπ
Ε. Ανάπτυξη δεξιοτήτων Χρήσης Εφαρμογών και Προηγμένων Υπηρεσιών Υψηλής Προστιθέμενης Αξίας: σε αυτό το στάδιο ο ενδιαφερόμενος θα πρέπει είναι σε θέση να χρησιμοποιήσει τις εφαρμογές της ΚτΠ σε όλο σχεδόν το φάσμα της εργασιακής και κοινωνικής του ζωής: στην απασχόληση –τηλεργασία-, στις συναλλαγές –Ηλεκτρονικό Εμπόριο-, στην εκπαίδευση – elearning, συνεργατικά περιβάλλοντα, κοινότητες μάθησης-, στις σχέσεις με το κρατικές υπηρεσίες, στην διασκέδαση του, στην οργάνωση της καθημερινότητας του κλπ.
Σχήμα 2: Από τον Citizen στον Netizen: Η Πυραμίδα των απαιτούμενων δεξιοτήτων στις ΤΠΕ
Νέες Κοινωνικές δεξιότητες – Ο σύγχρονος ρόλος της Δια Βίου Μάθησης και της Εκπαίδευσης Ενηλίκων
Σύμφωνα με τον Βεργίδη (2001), «η ΔΒΜ αποτελεί μια προσέγγιση του συνόλου των μορφωτικών δραστηριοτήτων (τυπικής, µη-τυπικής και άτυπης) όλων των επιπέδων, που επιτρέπει τη συγκρότησή τους σε ένα εκπαιδευτικό συνεχές, σε διαρκή αλληλεπίδραση µε την κοινωνικο-οικονοµική πολιτική»
Σύμφωνα με τους Καραλή και Βεργίδη (2003), η εκπαίδευση ενηλίκων αποτελεί περισσότερο οριοθετημένο όρο σε σχέση µε τη δια βίου εκπαίδευση, αφού προσδιορίζεται τουλάχιστον µε βάση την ηλικία των εκπαιδευομένων, καλύπτοντας ένα τμήμα της.
Με βάση την διαπίστωση ότι η διασύνδεση της εκπαίδευσης ενηλίκων με τις μη τυπικές και άτυπες μορφές μάθησης είναι ιδιαίτερα στενές (Κόκκος, 2005:108) αναδεικνύεται ο πρωτεύων ρόλος της εκπαίδευσης ενηλίκων και της εξ αποστάσεως εκπάιδευσης στην υποστήριξη των νέων κοινωνικών δεξιοτήτων και την άμβλυνση των συνεπειών του κοινωνικού δυϊσμού (Αναστασιάδης, 2005).
Οι κοινωνικές δεξιότητες στον βαθμό που αποτελούν τμήμα των βασικών δεξιοτήτων θα πρέπει να αποτελέσουν αντικείμενο μάθησης των μη τυπικών και άτυπων συστημάτων (European Commission, 2001).
Ο ρόλος του εκπαιδευτή ενηλίκων σχετικά με την καλλιέργεια των κοινωνικών ικανοτήτων είναι ιδιαίτερα δύσκολος καθώς θα πρέπει να έχει αναπτύξει ο ίδιος τις δικές του ικανότητες, αλλά και να είναι σε θέση να επαναπροσανατολίσει τους ενήλικους εκπαιδευόμενους σε σκέψεις, διαδικασίες και πρακτικές διαφορετικές από αυτές που είχαν συνηθίσει μέχρι σήμερα (Κόκκος, 2005α).
Οι εκπαιδευτές ενηλίκων θα πρέπει να αναζητήσουν τον ρόλο τους με βάση τρείς άξονες προβληματισμού:
1ος Άξονας: Το ιδεολογικό περιεχόμενο των Κοινωνικών Ικανοτήτων
Οι εκπαιδευτές ενηλίκων θα πρέπει να προβληματιστούν με την κυρίαρχη τάση που εκπορεύεται από τις επιχειρήσεις η οποία θεωρεί τις κοινωνικές ικανότητες ως μέσο για την εναρμόνιση της προσωπικότητας του εργαζομένου στις αναδυόμενες μορφές οργάνωσης των παραγωγικών μονάδων (Κόκκος 2005α).
Από την άλλη πλευρά θα πρέπει να αποτελέσουν πόλο ενεργητικών και συμμετοχικών διεργασιών μάθησης μετατρέποντας τον φορέα της εκπαίδευσης σε πηγή άσκησης πίεσης σε άλλους θεσμούς (Jarvis, 2004) με έμφαση σε θέματα κοινωνικών δικαιωμάτων.
2ος Άξονας: η Κοινωνική Διάσταση της τεχνολογίας
Η «ουδέτερη» χρήση των ΤΠΕ ενισχύει τις υπάρχουσες κοινωνικές δομές και ενδυναμώνει τις υφιστάμενες κοινωνικές ανισότητες (Castells, 2000). Καλλιεργώντας τις νέες κοινωνικές δεξιότητες και ιδιαίτερα τις δεξιότητες στις ΤΠΕ, ο εκπαιδευτής ενηλίκων δεν θα πρέπει να εγκλωβιστεί στα στενά πλαίσια της κυρίαρχης στις μέρες μας τεχνοκρατικής αντίληψης. Η ανάδειξη των κοινωνικών επιπτώσεων σχετικά με τον ρόλο της τεχνολογίας (Αναστασιάδης, 2005) αποτελεί σημαντική προτεραιότητα η οποία μπορεί να επιτευχθεί μέσα από την θεώρηση της κοινωνικής διαμόρφωσης της τεχνολογίας (Taylor & Gilmer, 2001), και ιδιαίτερα της κοινωνικής πληροφορικής (Kling, 1999a), σύμφωνα με την οποία οι ενδεχόμενες κοινωνικές επιπτώσεις από την χρήση των νέων τεχνολογιών θα πρέπει να αποτελούν παράγοντα σχεδιασμού και ανάπτυξης αυτών των τεχνολογιών.
3ος Άξονας Η τεχνολογική Διάσταση – Η αναγκαιότητα χρήσης Ανοιχτού Λογισμικού
Καλλιεργώντας τις νέες δεξιότητες ΤΠΕ, ο εκπαιδευτής ενηλίκων θα πρέπει να αποφασίσει το ύφος της τεχνολογίας που θα χρησιμοποιήσει. Η εξοικείωση των ενδιαφερομένων με την χρήση ελεύθερου λογισμικού αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για την ομαλή πρόσβαση ευρύτερων κοινωνικών ομάδων στην νέα εποχή της πληροφορίας.
Σύμφωνα με τον δικτυακό τόπο του Ελεύθερου Λογισμικού / Λογισμικού ανοιχτού κώδικα (ΕΛ/ΛΑΚ) (http://www.ellak.gr/ ) το ελεύθερο λογισμικό ορίζεται ως το λογισμικό που διανέμεται υπό τέτοιο καθεστώς ώστε ο χρήστης του έχει τα παρακάτω είδη ελευθερίας:
- Την ελευθερία να χρησιμοποιήσει το πρόγραμμα για κάθε σκοπό.
- Την ελευθερία να μελετήσει τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το πρόγραμμα και να το προσαρμόσει στις ανάγκες του. Η πρόσβαση στον πηγαίο κώδικα είναι προϋπόθεση για αυτό.
- Την ελευθερία να αναδιανείμει αντίγραφα ώστε να μπορεί να βοηθήσει τον συνάνθρωπό του.
- Την ελευθερία να βελτιώσει το πρόγραμμα και να παρέχει τις βελτιώσεις στο κοινό έτσι ώστε να ωφεληθεί ολόκληρη η κοινότητα. Η πρόσβαση στον πηγαίο κώδικα είναι προϋπόθεση για αυτό.
Συμπεράσματα
Η διατήρηση της κοινωνικής συνοχής, η ενίσχυση της γλωσσικής πολυμορφίας και η καταπολέμηση του φαινομένου του ψηφιακού δυϊσμού πρέπει να αποτελεί μια από τις σημαντικότερες προτεραιότητες στον ανεπτυγμένο κόσμο (HLGIS, 1994; Henten, 1999; Garnham, 1997).
Η ΔΒΜ θα πρέπει να αναδειχθεί σε μια ανοιχτή διαδικασία, η οποία ενθαρρύνει και υποστηρίζει άτομα ή ομάδες ατόμων να μαθαίνουν σε όλη την διάρκεια της ζωής τους, με στόχο να προσεγγίσουν τις αξίες της κοινωνικής, προσωπικής και επαγγελματικής τους ολοκλήρωσης, επιλέγοντας τον τρόπο, τον χώρο, τον χρόνο και τον ρυθμό της μαθησιακής διαδρομής που θα ακολουθήσουν (Αναστασιάδης, 2004).
Η πρόσβαση ευρύτερων πληθυσμιακών ομάδων στη νέα ψηφιακή εποχή δεν πρέπει να θεωρείται αυτονόητη. Ευρύτερες κοινωνικές ομάδες αντιμετωπίζουν σημαντικά προβλήματα στην προσπάθεια τους να αποκωδικοποιήσουν τις ανάγκες και να αναδείξουν τις προτεραιότητες της νέας εποχής.
Οι νέες τεχνολογίες, η πληροφορική, οι τηλεπικοινωνίες, το διαδίκτυο αποτελούν κομβικά σημεία υποδοχής του σύγχρονου ανθρώπου στην εποχή της ψηφιακής πληροφορίας. Η απόκτηση γνώσεων και βασικών δεξιοτήτων ΤΠΕ, η δυνατότητα απόκτησης τεχνολογικών μέσων και η αξιοποίηση σύγχρονων τηλεπικοινωνιακών υποδομών, αποτελούν πρωτεύοντα κλειδιά για την ενεργή και κριτική ένταξη των πολιτών στο νέο κοινωνικό και οικονομικό γίγνεσθαι.
Ο βασικός στόχος της εργασίας είναι διττός:
-από τη μια να συμβάλλει στην αποτύπωση του πλαισίου των νέων κοινωνικών δεξιοτήτων, που θα μας επιτρέψει να ψηλαφίσουμε με κριτικό τρόπο το περίγραμμα του νέου περιβάλλοντος κοινωνικής αλληλεπίδρασης με στόχο την δημιουργική συμμετοχή σε μια νέα πραγματικότητα διαμοίρασης των γνώσεων και των εμπειριών μας.
– και από την άλλη να προτείνει ένα γενικό περίγραμμα όχι μόνο του διδακτικού αλλά και του κοινωνικού ρόλου που μπορεί να διαδραματίσουν οι φορείς εκπαίδευσης ενηλίκων, με στόχο την εξοικείωση των χαμηλών οικονομικών και κοινωνικών στρωμάτων του πληθυσμού με τις απαιτούμενες κοινωνικές ψηφιακές δεξιότητες και ιδιαίτερα τις νέες δεξιότητες των ΤΠΕ.
Βασικός στόχος των σύγχρονων δημοκρατικών κοινωνιών θα πρέπει είναι η άμβλυνση των συνεπειών από το φαινόμενο του ψηφιακού δυϊσμού μέσα από την οικοδόμηση ενός ανοιχτού συνεργατικού περιβάλλοντος δυναμικής αλληλεπίδρασης και διαμοίρασης της γνώσης, στο πανεπιστήμιο, στην εργασία, την καθημερινότητα, την ίδια μας την ζωή. Οι νέες τεχνολογίες και η εξ αποστάσεως εκπαίδευση μπορούν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο προς αυτή την κατεύθυνση Υπό αυτή την έννοια ο σημαντικός ρόλος που αποδίδει το κοινωνικό σύνολο στην εκπαίδευση ενηλίκων (Βεργίδης, 2003 ) αποκτά μια νέα διάσταση.
Βιβλιογραφία
Ελληνόγλωσση
Αναστασιάδης, Π. (2000) Στον Αιώνα της Πληροφορίας, Αθήνα:Εκδόσεις Λιβάνη.
Αναστασιάδης Π. (2004) «Δια Βίου και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση στην Κοινωνία της Πληροφορίας: Το Δεύτερο Κύμα των Τεχνολογιών των Πληροφοριών και των Επικοινωνιών στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση». Επιστήμες της Αγωγής, Θεματικό Τεύχος: Δια Βίου και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση στην Κοινωνία της Πληροφορίας, σ 165-178.
Αναστασιάδης, Π. (2005) «Νέες Τεχνολογίες και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση στην υπηρεσία της Δια Βίου Μάθησης: Προς μια νέα «Κοινωνική Συμφωνία» για την άρση των συνεπειών του Ψηφιακού Δυϊσμού». Στο Λιοναράκης, A., 3ο Διεθνές Συνέδριο Ανοικτής & εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης ‘Παιδαγωγικές και Τεχνολογικές Εφαρμογές’ Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, Ελληνικό Δίκτυο Ανοικτής & εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης Πάτρα, 11 – 13 Νοεμβρίου
Βεργίδης, Δ. (2003) (Επιμ.) Εκπαίδευση Ενηλίκων: συμβολή στην εξειδίκευση στελεχών & εκπαιδευτών. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Δεδουσόπουλος, Α.(1998) Πολιτική Οικονομία της Αγοράς Εργασίας, τόμος Α, Η
Ευστρατόγλου, Α. (2005) «Εκπαίδευση Ενηλίκων, Κοινωνικές Δεξιότητες, και Ευελιξίες στις Αγορές Εργασίας» στα πρακτικά εισηγήσεων , 2ο Διεθνές Συνέδριο Επιστημονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Αθήνα: Μεταίχμιο
Goleman, D., Boyatzis, R., & McKee, A. (2002). Ο Νέος Ηγέτης. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
Jarvis, P. (2004). Συνεχιζόμενη εκπαίδευση και κατάρτιση: θεωρία και πράξη (μτφρ.Αλεξ. Μανιάτη), Μεταίχμιο, Αθήνα.
Καραλής, Θ., & Βεργίδης, ∆. (2003). «Οι εξελίξεις στην εκπαίδευση ενηλίκων στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1989-1999: Αξιολόγηση των επιπτώσεων από την εφαρµογή της πολιτικής του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταµείου», στο Γ. Μπαγάκης Ο εκπαιδευτικός και η ευρωπαϊκή διάσταση στην εκπαίδευση, Μεταίχµιο, Αθήνα.
Καφέτσιος, Κ. (2003) «Ικανότητες Συναισθηματικής Νοημοσύνης: Θεωρία και Εφαρμογή στο εργασιακό Περιβάλλον». Ελληνική Ακαδημία Διοίκησης Επιχειρήσεων, Τεύχος 2, σ.16-25.
Κικίλιας, Η. (2005) «Η Οικονομική Σημασία των Κοινωνικών Δεξιοτήτων», στα πρακτικά εισηγήσεων , 2ο Διεθνές Συνέδριο Επιστημονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Αθήνα: Μεταίχμιο
Κόκκος, Α. (2005α) «Να αναπτύξουμε τις Κοινωνικές Ικανότητες, Για ποιό λόγο και με ποιό τρόπο» στα πρακτικά εισηγήσεων 2ο Διεθνές Συνέδριο Επιστημονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Αθήνα: Μεταίχμιο
Κόκκος, Α. (2005β). Εκπαίδευση Ενηλίκων: Ανιχνεύοντας το πεδίο Αθήνα: Μεταίχμιο
Νικολάου, Γ. (2005) Διαπολιτισμική Διδακτική- Το νέο Περιβάλλον Βασικές Αρχές. Αθήνα:Ελληνικά Γράμματα.
Παπαδάκης, Σ. & Φραγκούλης. Ι, (2005) «Η ανάπτυξη Κοινωνικών Ικανοτήτων και η απόκτηση Κοινωνικών Δεξιοτήτων στο πλαίσιο της δια βίου μάθησης, στην Κοινωνία της Πληροφορίας: Διαμόρφωση Δεικτών Ποιότητας για την αξιολόγησή τους» στα πρακτικά εισηγήσεων , 2ο Διεθνές Συνέδριο Επιστημονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Αθήνα: Μεταίχμιο
Προσφορά Εργασίας, Αθήνα, Τυπωθήτω – Γ. Δαρδανός.
Ράπτης & Ράπτη (2003). Μάθηση και Διδασκαλία στην Εποχή της Πληροφορίας. Αθήνα
Σταμάτης, Κ.(2005) Η αβέβαιη κοινωνία της γνώσης, Αθήνα, Σαββάλας.
Φίλλιπς, Ν. (2005) «Εργαλεία αποτίμησης Κοινωνικών Ικανοτήτων Ανθρώπινου Δυναμικού s» στα πρακτικά εισηγήσεων 2ο Διεθνές Συνέδριο Επιστημονικής Ένωσης Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Αθήνα: Μεταίχμιο
Φλουρής, Γ. & Πασσιάς, Γ. (2000) «Στο δρόμο προς την ‘Κοινωνία της Γνώσης’ ποιο ερώτημα έχει την πιο μεγάλη αξία; εκείνο της ‘Γνώσης’ ή αυτό της ‘Κοινωνίας’; » στο Μπουζάκης, Σ. (επιμ), Ιστορικο-Συγκριτικές Προσεγγίσεις, τιμητικός τόμος Α.Μ.Καζαμία, Gutenberg, 2000, Αθήνα, σσ. 498.
Φλουρής, Γ. & Πασσιάς, Γ. (2005) «Εκπαίδευση και εκπαιδευτικός στην Κοινωνία της Γνώσης : Ο λόγος της αποδόμησης, η αποδόμηση του ρόλου και οι παιδαγωγικές δυστοπίες του μεταμοντέρνου ορίζοντα»το Αναστασιάδης, Π. Πρακτικά 1ης Πανελλήνιας Διημερίδας «Δια Βίου και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση στην Κοινωνία της Πληροφορίας. Αθήνα: Εκδόσεις Προπομπός.
Ξενόγλωσση
Adler, Richard Ρ. (1999) 1nformation Literacy: Advancing Opportunities for Learning in the Digital Age. The Aspen Institute Forum on Communications and Society, Washington, D.C.,
Anastasiades, P. (2002a) «Towards the Global Information Society: The Enactment of a Regulatory Framework as a Factor of Transparency and Social Cohesion» Lecture Notes in Computer Science Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2510, pp. 527-535.
Anastasiades, P. (2002b) «The Theory of Information Reversal» Computers and Society, ACM Special Interest Group on Computers and Society (ACM SIGCAS), Vol 32(2), pp.10-16.
Anastasiades, P. (2004). «The New Type of Human Personality towards the Emerging Information Society». The International Journal of the Humanities, Vol 1, pp. 483- 495, Common Ground, Τhe University Press.
Autor, D., Levy, F and Murane, R. (2000) The Skill Content of Recent Technological Change: An Empirical Exploration. National Bureau of Economic Research, Washington, D.C.,
Bainbridge, Steve et al. Learning for employment: second report on vocational education and training policy in Europe: executive summary. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2004. (Cedefop Reference, 51). Available from Internet: http://www2.trainingvillage.gr/etv/publication/download/panorama/4027_en.pdf [cited 8.6.2004].
Bangemann Group. (1994) Europe and the Global Infor-mation Society: Recommendations to the Europe-an Council, Brussels, CEC
Bar-on, R. (2000). «Emotional and social intelligence: Insights from the Emotional Quotient Inventory». In R. Bar-on & J.D.A. Parker (Eds.) Thehandbook of emotional intelligence: Theory, development, assessmentand application at home, school and in the workplace. SanFrancisco: Jossey-Bass pp.363-388
Bower, G. H. (1981) «Mood and Memory». The American Psychologist, Vol. 36, pp. 129-148
Burgelman, J.-C., Servaes, J. (Eds.), 1996. «The Emergent European Information Society» (special issue).Telematics and Informatics 13 (2/3).
Castells M., (2001). The Internet Galaxy. Oxford: Oxford University Press
Castells M., 2000. End of Millennium. Second edition. Oxford: Blackwell
Castells, M., (1998). The Information Age. Volume 3: End of the Millennium. Oxford: Blackwell.
Castells, Μ. (1998) The Information Age: Economy, Society and Culture. Vol. I. : The Rise of the Network Society, Blackwell, Oxford
Cedefop (2003). Lifelong learning: citizens’ views. Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, 2003. Available from Internet: http://www2.trainingvillage.gr/etv/publication/download/panorama/4025_en.pdf [cited 8.6.2004].
CEDEFOP (2004), lifelong learning: citizen’s views in close-up, Office for Official Publications of the European Communities, Luxembourg
CEPIS (2002): Information Technology Specialist Skills in Europe: Study of the Labour Market Position, in particular for Germany, Ireland, Sweden and the United Kingdom
Coleman, J. (1988) «Social Capital in the Creation of Human Capital», American Journal of Sociology, 94, Supplement, pp.95-120
Davis, M., Stankov, L. & Roberts, R. (1998) «Emotional intelligence: in search of an elusive construct». Journal of Personality and Social Psychology, Vol 75, pp. 989-1015
Delors, Jacques (1996). The Treasure Within. Report of the International Commission on Education for the Twenty-First Century, UNESCO. Paris.
Dertouzos, M. & Gates, B. (1997). What Will Be : How the New World of Information Will Change Our Lives. San Francisco: Harper
Dohmen, G. (1996) Lifelong Learning: Guidelines for a Modern Education Policy. Bmb+f. Bundesministerium für Bildung, Wissenschaft, Forschung und Technologie.
Eraud, M. (ed) (1991) Education and the Information Society, Cassell/Council of Europe, London
European Commission (2001). Employment policies in the EU and in the Member States, Joint Report 2001European Commission, Directorate-General for Employment and Social Affairs, Unit EMPL/A.2, Manuscript completed in 2001
European Commission (2003). Implementation of ‘Education & Training 2010’ work programme: working group ‘Basic skills, entrepreneurship and foreign languages’: progress report, November2003. Brussels: European Commission – DG Education and Culture, 2003c. Available from Internet: http://europa.eu.int/comm/education/policies/2010/doc/basic-skills_en.pdf [cited 8.6.2004].
Field, J. (2005) Social Capital and Lifelong Learning, Bristol: Policy Press
Forgas, J. P. (1979) Social Episodes: The study of interaction routines. London: Academic
Forgas, J.P. (2001) Affect and Social Cognition, introduction. IN: J.P.Forgas, ed. Affect and Social Cognition. Manhwah: Lawrence Erlbaum. pp 1-22
Garnham, N. (1997). «Europe and the global information society: the history of a troubled relationship» .Telematics and Informatics vol. 14, pp.323–328.
Goleman, D. (1995) Emotional Intelligence. London: Bloomsbury
Goleman, D. (1998). Working with emotional intelligence. London: Bloomsbury.
Goleman, D. (2000). Leadership that gets results. Harvard Business Review,March – April, pp. 8-90
Goody, J. (2001) Competencies and Education: Contextual Diversity. In: Rychen, D.S, Salganik L.H. (eds.) (2001) Defining and Selecting Key Competencies, Göttingen, Hogrefe and Huber Publications.
Goody, J. (2001) Competencies and Education: Contextual Diversity. In: Rychen, D.S, Salganik L.H. (eds.) (2001) Defining and Selecting Key Competencies, Göttingen, Hogrefe and Huber Publications.
Henten, A. (1999). «Will information societies be welfare societies». In: Calebrese, A., Burgelman, J.-C.(Eds.), Communication, Citizenship, and Social Policy. Rowmann & Little.eld, Lanham, MD.
HLGIS (1994). Europe and the Global Information Society: Recommendations to the European Council. High-Level Group on the Information Society, Brussels.
Huysman, M. & Wulf, V. (2004) «Social Capital and Information Technology: Current Debates and Research» in: Social capital and Information Technology, M.Huysman and V. Wulf (eds.) Cambridge: The MIT Press
ICT skills monitoring group final report (2002). e-business and ict skills in uropebenchmarking member states policy initiatives europa.eu.int/comm/enterprise/ ict/policy/ict-skills/es-br.pdf
Jordan, T. (1999) Cyberpower: The Culture and Politics of Cyberspace and the Internet. London: Routledge.
Kling, R.. (1999). «What is Social Informatics and Why Does it Matter?». D-Lib Magazine (5:1).downloaded from http://www.dlib.org:80/dlib/january99/kling/01kling …
Longworth, N. (2001) Learning Communities for a Learning Century International Handbook of Lifelong Learning, Part II, ¨The Netherlands:Academic Publishers.
Manuel, C. (2000) «The Informational City is a Dual City: Can It Be Reversed?» in High Technology and Low-Income Communities, Donald Schon, et al., eds. Cambridge, Mass.: MIT Press
Maskell, P. (2000) «Social Capital, Innovation and Competitiveness», pp. 111-23 in S. Baron, J. Field and T. Schuller (eds.), Social Capital: critical perspectives, Oxford: Oxford University Press.
Mayer, J. D. & Salovey, P. (1997). «What is emotional intelligence?». In P. Salovey & D. Sluyter (Eds). Emotional Development and Emotional Intelligence: Implications for Educators (pp. 3-31). New York: Basic Books.
OECD-DeSeCo, (2005). Definition and Selection of KeyCompetencies: Executive Summary (30 June 2005). [Summary of the results of the OECD’s Definition and Selection of Competencies (DeSeCo) Project which provides a framework that could guide the longer-term extension of PISA assessments into new competency domains]
Organisation for Economic Co-operation and Development (2001) The Well-being of Nations: the role of human and social capital, OECD, Paris
Organisation for Economic Co-operation and Development. (2001) The Well-being of Nations: The Role of Human and SocialCapital. Paris
Organisation for Economic Co-operation and Development. (2002). Definition and selection of competencies (DeSeCo): Theoretical and conceptual foundations: Strategy paper.Retrieved October 28, 2003, from http://www.statistik.admin.ch/stat_ch/ber15/deseco/deseco_strategy_paper_final.pdf
Ouane, A (2002) Key competencies In Lifelong Learning. Institutionalising lifelong learning: Creating Conducive Environments for Adult Learning in the Asian Context, UNESCO Institute for Education, Hamburg.
Partnership for 21st century skills (2002) Learning for the 21th century, www.21stcentusryskills.org
Putnam, RD. (2000) Bowling Alone. The collapse and revival of American community New York: Simon and Schuster
Rosenthal, R., Hall, J.A., DiMatteo, M. R., Rogers, P., & Archer, D. (1979) Sensitivity to nonverbal communication: A profile approach to the measurement of individual differences. Baltimore: Johns Hopkins U. press
Rychen, D.S. & Salganik, L.H. (2003). «The concept of competence». In D. S. Rychen & L.H. Salganik (Eds.), Keycompetencies for a successful life and a well-functioning society (pp. 43–62). Göttingen, Germany:Hogrefe & Huber
Rychen, D.S., & Salganik, L.H. (Eds.). (2001). Defining and selecting key competencies. Göttingen, Germany:Hogrefe & Huber
Tapscott, D. (1995) Digital Economy. Promise and peril in the age of networked intelligence. McGrw-Hill.
Taylor, P. & Gilmer P. (2001) Transforming Undergraduate Science Teaching: Social Constructivist Perspectives (Counterpoints (New York, N.Y.), Vol. 189.). Peter Lang Publishing
Walch, J. (1999) In the Net: An Internet Guide for Activists. London: Zed Books Ltd
Wang, G., Servaes, J., Goonasekera, A. (Eds.) (2000). The New Communications Landscape. Demystifying. Media Globalisation. London:Routledge
Webster, F. (1995) Theories of the Information Society. London: Routledge
William, T. (2000) «After Seattle: Understanding the Politics of Globalization.» Monthly Review, Volume 51, Issue 10
World Bank, Social Capital Initiative (1998): The Initiative on Defining, Monitoring and Measuring Social Capital: Overview and Program Description, Working Paper No.1
[1] Η εργασία αυτή έχει δημοσιευτεί στο περιοδικό Εκπαίδευση Ενηλίκων, Τεύχος 8, σ 25-32. Εκδόσεις Μεταίχμιο. (Μάιος – Αύγουστος 2006)