ISSN:1792-2674
Μαρία Κληματσάκη, Διευθύντρια 10ου Δημοτικού Σχολείου Χανίων, Επιμορφούμενη του Προγράμματος «ΣΥΜΜΕΤΕΧΩ-ΕΙΜΑΙ ΕΝΕΡΓΟΣ/Η»
Περίληψη
Οι προκλήσεις των ημερών απαιτούν ένα σχολείο ευέλικτο, ικανό να προσαρμόζεται αποτελεσματικά στις αλλαγές και να αντιμετωπίζει δημιουργικά την καινούργια γνώση . Ο ρόλος του διευθυντή στην επίτευξη των παραπάνω στόχων, καθίσταται πλέον σημαντικός. Η ανάπτυξη της δημιουργικότητας, η ανάληψη πρωτοβουλιών από μέρους των δασκάλων, η συνεχής βελτίωση του ανθρώπινου δυναμικού, η ικανοποίηση των αναγκών του ατόμου, η πλήρης και αποτελεσματική συμμετοχή όλων στην επίτευξη ενός αποδοτικού και λειτουργικού σχολείου, η εξομάλυνση των εμποδίων και η καταστολή των προβληματικών καταστάσεων, συνθέτουν λεπτούς χειρισμούς από τη θέση του διευθυντή. Η διαχείριση των δύσκολων περιπτώσεων είναι η πεμπτουσία της διδακτικής πράξης. Απαιτεί γνώση τεχνικών που υπήρχαν και υπάρχουν. Όμως η όποια διαχείριση θα πρέπει να οδεύει στη διαμόρφωση στέρεου αξιακού συστήματος. Ο καλός διευθυντής δύσκολα …γερνάει και δύσκολα…τα παρατάει….Ο ηγέτης πρέπει να είναι πρωτίστως ‘Άνθρωπος’ που συνυπάρχει με αθώες παιδικές ψυχές, με συναδελφικές ψυχές και ψυχές γονιών, που πασχίζουν καθημερινά για το μέλλον των παιδιών τους.
Λέξεις κλειδιά
Τεχνικές Διοίκησης, Χαρακτηριστικά Ηγέτη, Είδη Ηγεσίας, Μέτρηση Αποτελεσματικότητας, Αξιολόγηση Αποδοτικότητας, Συλλογικότητα, Ηθική
- «Έχοντας ολοκληρώσει έναν κύκλο εμπειρίας στο ‘ΣΥΜΜΕΤΕΧΩ-ΕΙΜΑΙ ΕΝΕΡΓΟΣ/Η’ τι θα κρατήσω από το επιμορφωτικό Πρόγραμμα…» Ένας κύκλος σεμιναρίων -φιλικών συναδελφικών συνευρέσεων- κλείνει με ανάμεικτα πλούσια συναισθήματα αλλά και με πολλά ερεθίσματα κι έντονους προβληματισμούς. Το κεντρικό μήνυμα του επιμορφωτικού Προγράμματος «ΣΥΜΜΕΤΕΧΩ-ΕΙΜΑΙ ΕΝΕΡΓΟΣ/Η» για μένα είναι ότι ο διευθυντής-ηγέτης δείχνει δρόμους, ή, μάλλον καλύτερα, δείχνει μονοπάτια που οδηγούν σε δρόμους και λεωφόρους. Δεν είναι αμέτοχος στην περπατησιά του μικρού ανθρώπου, των γονέων και των συναδέλφων του …Μπορεί, και πρέπει, να είναι συμπορευόμενός τους. Αυτό έχει και τα οφέλη του. Ο καλός διευθυντής δύσκολα γερνάει κι ακόμη πιο δύσκολα τα παρατάει….
Η διαχείριση των δύσκολων ερωτημάτων είναι η πεμπτουσία της διδακτικής πράξης και της μορφωτικής διαδικασίας, με την έννοια της ανάδειξης της προσωπικής μορφής και του περιεχομένου της. Απαιτεί γνώση τεχνικών που υπήρχαν και υπάρχουν. Μαιευτική, παραβολισμός, ανακλαστική ακοή, φιλικό κλίμα, εργασία σε ομάδες, αποδοχή του διαφορετικού, την εκ του αντιθέτου παρουσίαση και άλλες πολλές, που τα βιβλία τις περιγράφουν και με πολύ αξιοσύνη παρουσιάστηκαν στο Πρόγραμμα.
Όμως η όποια διαχείριση θα πρέπει να οδεύει στη διαμόρφωση στέρεου «αξιακού συστήματος». Δεν είναι δυνατόν να καταλήγουμε στο συμπέρασμα πως ότι και να νομίζουμε, καλώς το νομίζουμε, αφού ελεύθερα έχουμε επιλέξει να το νομίζουμε. Το «νομίζειν» σηματοδοτεί το «πράττειν». Η σκέψη οδηγεί στη πράξη, ίσως όχι πάντα και παντού, αλλά καθοριστικά κάποιες φορές. Καλό λοιπόν είναι ο ηγέτης να εμπλουτίζει τις τεχνικές του και με συναίσθημα ώστε να μπορεί να μπαίνει στη θέση του άλλου. Κάτι που βγήκε αβίαστα μέσα από τα βιωματικά σεμινάρια του Προγράμματος, εκεί όπου οι επιμορφούμενοι κληθήκαμε να πάρουμε ρόλους άλλων και να προτείνουμε -σχεδιάσουμε, εφαρμόσουμε- λύσεις προβληματικών καταστάσεων όπως αυτές φαντάζουν από τα άλλα μετερίζια.
Ευχαριστώ όλη την υπέροχη ομάδα των επιμορφωτών, γιατί όλο αυτό το διάστημα εμπέδωσα πολύ καλά τη σημασία των ρημάτων «αφουγκράζομαι», «αναλύω», «σχεδιάζω», «μοιράζομαι», σχεδιάζω», «μοιράζομαι», αξιολογώ», αναπροσαρμόζω» κι ανατροφοδοτώ».
- Μια δραστηριότητα του Προγράμματος που εφάρμοσα στο σύλλογο διδασκόντων με στόχο την ομαδική λήψη απόφασης Οι εκπαιδευτικές αποφάσεις έχουν μεγάλη σημασία, γιατί αυτές κινούν και εξασφαλίζουν τη βιωσιμότητα, εξελίσσουν ή καταστρέφουν έναν οργανισμό (Κουτούζης, Μ., 1999). Επειδή, ωστόσο, το εκπαιδευτικό μας σύστημα είναι συγκεντρωτικό, στις σχολικές μονάδες – στο δημόσιο σχολείο – λαμβάνονται αποφάσεις κυρίως λειτουργικό σε επίπεδο.
Όμως οι απρογραμμάτιστες καταστάσεις που δεν μπορούν να προβλεφθούν δυσκολεύουν πολύ το έργο του Συλλόγου Διδασκόντων. Έτσι αν και υπάρχουν διάφορα μοντέλα λήψης αποφάσεων (Πασιαρδής, Π., 2004), τα περισσότερα συγκλίνουν σε ορισμένα κοινά βήματα στη διαδικασία λήψης της απόφασης (Ανδρέου, Α., Παπακωνσταντίνου, Γ.,1994, Everard, K., Morris, G.,1999):
Εξακρίβωση και ορισμός του προβλήματος.
Κατάταξη και ανάλυση του προβλήματος.
Καταγραφή εναλλακτικών λύσεων, ιδεών και πιθανών δράσεων.
Καθορισμός κριτηρίων αξιολόγησης των ιδεών και των πιθανών λύσεων του προβλήματος.
Επιλογή μιας λύσης μεταξύ των πιθανών.
Εφαρμογή της επιλεγμένης λύσης.
Έλεγχος, αξιολόγηση (ποιοτική και ποσοτική) της εφαρμογής- ανατροφοδότηση
Για να κατανοήσουμε τη διαδικασία λήψης μιας απόφασης, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη τη δυναμική της ομάδας που λαμβάνει τις αποφάσεις. Η δυναμική μιας ομάδας διαμορφώνεται από τη συμπεριφορά και το ρόλο κάθε μέλους της ξεχωριστά. Οι διαδικασίες με τις οποίες λαμβάνονται οι αποφάσεις καθορίζουν και το κλίμα που επικρατεί στο σχολείο. Δεν μένουν όλοι ευχαριστημένοι με τις αποφάσεις. Συχνά μάλιστα δημιουργούνται συγκρούσεις που εμποδίζουν την αποδοτική λειτουργία των εκπαιδευτικών μονάδων.
Η λήψη της απόφασης από την ομάδα έχει μεγάλη σημασία. Σύμφωνα με τη βιβλιογραφία, η συμμετοχή των εργαζομένων στη διαδικασία λήψης μιας απόφασης αυξάνει την παραγωγικότητα στον οργανισμό (Πασιαρδής, Π., 2004). Γι’ αυτό ο διευθυντής θα πρέπει να γνωρίζει τη δυναμική της ομάδας του και να την αξιοποιεί αποτελεσματικά. Να αναγνωρίζει τις συγκρούσεις και να τις διευθετεί κατάλληλα. Να ενθαρρύνει την ομάδα, να φροντίζει για τη σωστή σύνθεση των υποομάδων και τη συγκρότηση αποδοτικών υποομάδων εργασίας. Η χρηστή διοίκηση επιβάλλει στον ηγέτη να δώσει εξηγήσεις στη μειοψηφία που είναι δυσαρεστημένη και να προσπαθήσει να την κερδίσει, ώστε η απόφαση που λήφθηκε να μπορεί να εφαρμοστεί με επιτυχία και με τη συμμετοχή όλων. Γενικά, το καλό που επισυμβαίνει στον οργανισμό από τη συγκεκριμένη απόφαση πρέπει να είναι μεγαλύτερο από την πιθανή ζημιά (Πασιαρδής, Π., 2004).
Βάσει όσων επεξεργαστήκαμε στο εναλλακτικό επιμορφωτικό Πρόγραμμα «ΣΥΜΜΕΤΕΧΩ-ΕΙΜΑΙ ΕΝΕΡΓΟΣ/Η» τα διευθυντικά στελέχη συνειδητοποιήσαμε ότι το απλοϊκό μοντέλο, που ήθελε το διευθυντή της εκπαιδευτικής μονάδας μάλλον «διεκπεραιωτή», δεν έχει πολλά να προσφέρει στις μέρες μας που η κοινωνία μετασχηματίζεται με αλματώδεις ρυθμούς κι απαιτεί αποτελεσματικότερη και αποδοτικότερη εκπαίδευση.
Μέσα από βιωματικές εκπαιδευτικές διαδικασίες οι επιμορφούμενοι καταλήξαμε ότι ο αποτελεσματικός διευθυντής(ηγέτης) της σχολικής μονάδας θα πρέπει να διαθέτει :
Τεχνικές δεξιότητες (technical skills): δηλαδή, να διαθέτει εξειδικευμένη γνώση. Να γνωρίζει τι μπορεί να πραγματοποιηθεί από το υπάρχον προσωπικό και το διαθέσιμο εξοπλισμό. Να θέτει στόχους, και μάλιστα στόχους ρεαλιστικούς και προσεγγίσιμους (προγραμματισμός) και να εκπαιδεύει, να καθοδηγεί και να συμβουλεύει αποτελεσματικά το προσωπικό και τους μαθητές.
Διαπροσωπικές δεξιότητες (interpersonal skills): δηλαδή, να οργανώνει και να καθοδηγεί, να παρακινεί, να συνεργάζεται και να συντονίζει ανθρώπους.
Δεξιότητες αφηρημένης σκέψης και συνολικής θεώρησης (conceptual skills): δηλαδή, να αντιλαμβάνεται τη σχολική μονάδα ως ολότητα. Να έχει στο μυαλό του την εικόνα του οργανισμού και να καταλαβαίνει πώς τα διάφορα μέρη του οργανισμού συνδέονται μεταξύ τους (Κουτούζης, Μ., 1999).
Ακόμα, ο αποτελεσματικός διευθυντής στην προσπάθεια αναβάθμισης της ποιότητας του ανθρώπινου δυναμικού πρέπει:
Να μεταδίδει την αποστολή του σχολείου στο προσωπικό, στους γονείς, στους μαθητές καις την ευρύτερη κοινότητα. Να δημιουργεί όραμα και να οδηγεί τη σχολική μονάδα προς αυτό.
Να σχεδιάζει, να οργανώνει και να ελέγχει όλους τους πόρους (ανθρώπινους, υλικούς, οικονομικούς κ. α.) και, κυρίως, να αναπτύσσει όλους τους ανθρώπινους πόρους.
Να καθορίζει την οργανωτική δομή σύμφωνα με τις απαιτήσεις των στόχων και όχι με βάση τη διοικητική δύναμη, την εξουσία ή την ανάγκη της συμμόρφωσης.
Να επιλύει τα προβλήματα και να λαμβάνει αποφάσεις σε πνεύμα συνεργασίας, στηριζόμενος κυρίως στην αναγκαία και ορθή προσέγγιση της πληροφόρησης και του κοινού συμφέροντος.
Να διαχειρίζεται το ανθρώπινο δυναμικό με σεβασμό και αναγνώριση της ταυτότητάς του, του κύρους και της εργασιακής προσφοράς, συμβάλλοντας στην όσο το δυνατόν καλύτερη οργάνωση και διευκόλυνση του έργου του και την αντικειμενική αξιολόγηση.
Να αντιλαμβάνεται την αναγκαιότητα για ένταξη της σχολικής μονάδας στο εξωτερικό περιβάλλον, εντοπίζοντας τις απαιτήσεις του περιβάλλοντος που διαρκώς αλλάζουν (Φασούλης, Κ., 2001)
Να είναι καινοτόμος και φορέας καινοτομιών. Να έχει υψηλή συναίσθηση ευθύνης για τα αποτελέσματα του σχολείου και τον αντίκτυπο στην ευρύτερη κοινωνία. Και επιπλέον να αντιμετωπίζει τις προκλήσεις και τις νέες ανάγκες.
Να βλέπει το μέλλον στον τομέα του και να προβλέπει χωρίς παρωπίδες.
Να ενημερώνεται για τις εξελίξεις.
Να λαμβάνει ενεργό μέρος σε όλες τις φάσεις της σχολικής ζωής. Έχει υποχρέωση να παρακολουθεί τις δραστηριότητες της σχολικής μονάδας και να έχει ευελιξία και ετοιμότητα.
Να προωθεί την συνεχή προσωπική του ανάπτυξη και την επαγγελματική ανάπτυξη του προσωπικού του σχολείου.
Ο διευθυντής δεν πρέπει να είναι το φερέφωνο κανενός. Έχει δικαίωμα και καθήκον να εναντιώνεται σε αξιώσεις που διαταράσσουν την ισορροπία και την υγεία του οργανισμού. Γι αυτό πρέπει:
Να φροντίζει και να εξισορροπεί τα συμφέροντα όλων των «μετόχων» της σχολικής μονάδας και να δημιουργεί θετικό κλίμα μάθησης. Να ενθαρρύνει τη συμπεριφορά που ωφελεί και να διαχειρίζεται συγκρούσεις εποικοδομητικά.
Να διαμορφώνει το αξιακό σύστημα του σχολείου και τη ζωή των μαθητών.
Να έχει ένα ευρύ κύκλο επαφών και να καλλιεργεί τη φιλία .
Να αναζητεί συνεργασία και υποστήριξη στις δραστηριότητές του ( από τη διοίκηση, τους κοινωνικούς φορείς) και να φροντίζει τη δημόσια εικόνα του.
Να έχει καλές σχέσεις με το βοηθητικό προσωπικό (καθαρίστρια, υπεύθυνη κυλικείου),τους γονείς και το σύλλογο γονέων (αφού τους βοηθήσει να κατανοήσουν τα όρια) και να επιδιώκει τη συνεργασία και τη συμμετοχή τους στο σχολείο. Τέλος ο διευθυντής πρέπει:
Να αναπτύσσει τη «συναισθηματική νοημοσύνη» (Goleman, D.,2000).
- Αναφορά σε μια απόφαση συλλόγου διδασκόντων στην οποία οδηγηθήκαμε στο πλαίσιο της επιμόρφωσής μας με στόχο την οργάνωση της σχολικής μονάδας μαζί «με τα παιδιά» και όχι «για τα παιδιά…»
Ο Σύλλογος διδασκόντων του Σχολείου μου αποφάσισε να εντάξει στην Ευέλικτη Ζώνη Προγράμματα Αγωγής Υγείας. Σκοπός των προγραμμάτων Αγωγής Υγείας είναι η προάσπιση, η βελτίωση και η προαγωγή της σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας των μαθητών/τριών. Για την πραγματοποίηση των στόχων του προγράμματος επιλέχτηκαν δραστηριότητες στις οποίες εμπλέκεται όλη η σχολική μονάδα.
Η Σχολική Μονάδα, στα πλαίσια του προγράμματος Αγωγής Υγείας και Πρόληψης της Παραβατικότητας, έχει θέσει για φέτος ειδικότερους στόχους, που με αρκετές οργανωμένες δραστηριότητες κι ενεργή συμμετοχή του συνόλου των παιδιών και φορέων, θα προσπαθούσε να τους πραγματοποιήσει στο μεγαλύτερο βαθμό. Κεντρικός στόχος ήταν η αναδιαμόρφωση του τρόπου οργάνωσης του μαθήματος, έτσι ώστε οι μαθητές και οι μαθήτριες να έχουν τη δυνατότητα συνεργασίας, αυτόνομης διερεύνησης και προσωπικής κατάκτησης της γνώσης. Στο παραπάνω πλαίσιο έμφαση δίνεται:
στη συνεργασία στο πλαίσιο της ομάδας και στη θετική διαχείριση των συγκρούσεων (συνεργατική μάθηση-οργάνωση του περιβάλλοντος στην τάξη-διαφοροποίηση της εργασίας.
στην κριτική σκέψη ώστε οι μαθητές να είναι σε θέση να διακρίνουν ανάμεσα στο γεγονός και τη γνώμη.
στην ενεργό ακρόαση κι επικοινωνία: ώστε οι μαθητές να είναι σε θέση να ακούνε διαφορετικές απόψεις, να εκφράζουν τη δική τους γνώμη και συνολικά να τις αξιολογούν.
στη συμμετοχή με δημοκρατικές διαδικασίες στις δραστηριότητες της σχολικής μονάδας.
στο σεβασμό στον ‘εαυτό’ και στους ‘άλλους’ και στην ανάληψη της ευθύνης.
στην καλλιέργεια της αυτοπειθαρχίας για την πρόληψη και την καταπολέμηση της παραβατικής συμπεριφοράς.
στην καλλιέργεια της αυτενέργειας για την πρόληψη της σχολικής αποτυχίας.
στην παροχή ίσων ευκαιριών μάθησης για όλα τα παιδιά για τη μείωση του λειτουργικού αναλφαβητισμού.
στην καλλιέργεια ατομικών και κοινωνικών δεξιοτήτων (επικοινωνία, διαπροσωπικές σχέσεις, σεβασμός, υπευθυνότητα), για να ενδυναμώσουν και να βελτιώσουν την προσωπικότητά τους, ώστε να μπορούν να συμμετέχουν ενεργά σε μια δημοκρατική κοινωνία.
στην καλλιέργεια δεσμών φιλίας και αλληλοαποδοχής της διαφορετικότητας.
στην καλλιέργεια της ομαδικότητας και της συνεργασίας, τόσο στην τάξη, όσο και στο διάλειμμα μέσω των παιχνιδιών.
στην ανάπτυξη αποδεκτών στρατηγικών επίλυσης συγκρούσεων.
στην καλλιέργεια συναισθημάτων προσωπικής ευθύνης στα πλαίσια του εθελοντισμού για τη βελτίωση της ποιότητας των σχέσεών τους στο περιβάλλον (σχολείο, σπίτι, γειτονιά).
Το όλο εγχείρημα πραγματοποιείται μέσω των εθελοντικών δράσεων του “ΚΥΤΤΑΡΟΥ ΧΑΛΕΠΑΣ”, στη δράση του οποίου συμμετέχουμε ως σχολική μονάδα. Το σχέδιο δράσης υλοποιείται (βάση του προγραμματισμού) και καταγράφονται τα αποτελέσματα. Γίνονται σε τακτά χρονικά διαστήματα παιδαγωγικές συγκεντρώσεις και επιχειρούμε αξιολόγηση των δράσεων.
Στο σχολείο μας έχει οριστεί Επιτροπή ‘Αγωγής Υγείας και Πρόληψης της Παραβατικότητας’, που αποτελείται από εκπαιδευτικούς, μαθητές κι εκπροσώπους του Συλλόγου Γονέων. Επίσης έχει εμπλακεί ο Σχολικός μας Σύμβουλος, καθώς και φορείς του τόπου μας που σχετίζονται με το θέμα (Ψυχολόγοι, Κοινωνικοί Λειτουργοί, Εισαγγελέας Ανηλίκων, Παιδοψυχίατρος, Σύμβουλος Οικογένειας Συνήγορος του Παιδιού,΄ ΄Χαμόγελο του Παιδιού΄,΄΄UNICEF΄΄κ.λ.π.
Ο σχεδιασμός υλοποίησης του φετινού προγράμματος δράσης κρίθηκε αναγκαίος, αφού φέτος χρειάστηκε να αντιμετωπίσουμε τρεις δύσκολες περιπτώσεις κακοποίησης ανηλίκων (ενδοοικογενειακή βία) και μία περίπτωση παραμέλησης ανηλίκου.
Οι περισσότερες δράσεις σχεδιάστηκαν «με» τα παιδιά «για» τα παιδιά. Ωστόσο, αν δεν είχαν αναπτυχθεί μεταξύ όλων των εμπλεκομένων της σχολικής μας ομάδας σχέσεις εμπιστοσύνης φιλικής συνύπαρξης και αποδοχής, θεωρούμε ότι οι προβληματικές αυτές καταστάσεις θα είχαν «θαφτεί» και το δράμα των παιδιών θα συνεχιζόταν, με ολέθρια για τη ζωή τους αποτελέσματα.
Πρέπει όλοι σας να νιώθετε περήφανοι -κι αναφέρομαι στην όμορφη και ενωμένη ομάδα των Συντονιστών-Επιμορφωτών του Προγράμματος-, γιατί μας δώσατε γερά σποράκια, που με τη σειρά μας τα μεταφέραμε στα σχολεία μας και με την κατάλληλη καθοδήγηση και τις μεθοδευμένες παρεμβάσεις σας, μπόρεσαν να βρουν γόνιμο έδαφος, να ευδοκιμήσουν, να ανθίσουν και τα δέντρα τώρα να ετοιμάζονται να δώσουν καρπούς. Εμείς ευχόμαστε οι καρποί να είναι υγιείς και δυνατοί για να αντέξουν στα εμπόδια και στα στραπάτσια της ζωής….
Στο πλαίσιο του Προγράμματος «ΣΥΜΜΕΤΕΧΩ-ΕΙΜΑΙ ΕΝΕΡΓΟΣ/Η» που μου δόθηκε η ευκαιρία να παρακολουθήσω και όπου μου έγινε η τιμή να δημοσιευτεί η εργασία μου, θα ήθελα να τονίσω τη σημαντικότητα της διατύπωσης του ΄΄αρχικού Συμβολαίου΄΄ της ομάδας και του ΄΄επιθυμητού τελικού-αναδυόμενου συμβολαίου΄΄. Οι επιμορφούμενοι διευθυντές τηρήσαμε όλοι το αρχικό συμβόλαιο (ενεργή συμμετοχή) και τώρα οφείλουμε να διεκδικήσουμε με όλες μας τις δυνάμεις το τελικό αναδυόμενο για ανανέωση (ως τελική επιθυμία όλων μας)…Που είναι η συνέχισή του Προγράμματος και την επόμενη σχολική χρονιά. Σας ευχαριστώ από ψυχής και καλή συνέχεια στο δύσκολο έργο σας.
Βιβιογραφία
Ανδρέου Α. (1999). Θέµατα οργάνωσης και διοίκησης της εκπαίδευσης και της σχολικής µονάδας, Αθήνα, Νέα Σύνορα.
Θεριανός, Κ. (2006). Αποτελεσµατικά Σχολεία και Εκπαιδευτικοί, Αθήνα, Tυπωθήτω-Γ. Δαρδάνος.
Κουτούζης Μ. (1999). Γενικές Αρχές Μάνατζμεντ, Τόμος Α΄. Πάτρα. ΕΑΠ
Πασιαρδής, Π. (2004). Εκπαιδευτική ηγεσία: από την περίοδο της ευµενούς αδιαφορίας στη σύγχρονη εποχή, Αθήνα, Μεταίχµιο.
Αθανασούλα – Ρέππα. Α., Ανθοπούλου Σ., Κατσουλάκης Σ. και Μαυρογιώργος Γ., (1999). Διοίκηση ανθρώπινου δυναμικού, Τόμος Β΄, Πάτρα, Ε.Α.Π.
Goleman, D. «Ηγεσία που παίρνει τα αποτελέσματα για το 2000», Harvard Business Review, σ. 7-8.
Χατζηπαναγιώτου, Π. (2004). Η Διοίκηση του Σχολείου και η Συµµετοχή των Εκπαιδευτικών στη Διαδικασία Λήψης Αποφάσεων, Θεσσαλονίκη, Αδελφοί Κυριακίδη.