ISSN:1792-2674
Μιχαήλ Γ. Κουνελάκης, Διδάκτωρ Ηλεκτρονικός Μηχανικός & Μηχανικός Η/Υ-Καθηγητής Πληροφορικής Δ/θμιας Εκπαίδευσης Νομού Χανίων
Σοφία-Χρυσή Μ. Δρακακάκη, Καθηγήτρια Πληροφορικής Α/θμιας Εκπαίδευσης Νομού Χανίων
Περίληψη
Είναι κοινά αποδεκτό το γεγονός ότι δραστηριοποιούμαστε σε μία διαδικτυακή εποχή που χαρακτηρίζεται από μία πληθώρα εφαρμογών και υπηρεσιών που μπορούν να μας βοηθήσουν να μετασχηματίσουμε πολλές από τις καθημερινές μας διεργασίες με ένα πιο σύγχρονο ψηφιακό τρόπο. Σε αυτό το περιβάλλον ο σύγχρονος ενήλικας καλείται και πρέπει να συμμετάσχει, όχι μόνο για να μην παραμείνει «ψηφιακά αναλφάβητος» αλλά κυρίως για να κατανοήσει τον τρόπο με τον οποίο μπορεί να χρησιμοποιήσει τις δυνατότητες του διαδικτύου (Internet) για να δηλώσει κοινωνικά ενεργός.
Παρόλα αυτά ο σύγχρονος ενήλικας, και κυρίως αυτός που βρίσκεται στη μέση ηλικία, χαρακτηρίζεται από την έλλειψη ψηφιακών-διαδικτυακών γνώσεων και δεξιοτήτων, παγιωμένους αλλά ξεπερασμένους πλέον τρόπους μάθησης και αυτομάθησης και επιπλέον διακατέχεται από τεχνοφοβία. Οι παράγοντες αυτοί είναι δυνατόν να εμποδίσουν τον ενήλικα να συμμετάσχει στα νέα δρώμενα της ψηφιακής εποχής και να τον αποξενώσουν από τις υπόλοιπες πιο ενεργές ψηφιακά κοινωνικές ομάδες. Επίσης όμως δεν γνωρίζει ότι πολλές από τις διαθέσιμες υπηρεσίες του διαδικτύου έχουν δημιουργηθεί για να βοηθήσουν ακόμα και τον πλέον αρχάριο χρήστη να γευτεί τη μαγεία του διαδικτύου και μάλιστα μέσω πολύ φιλικών και εύχρηστων περιβαλλόντων διεπαφής (interfaces) που δεν απαιτούν ιδιαίτερη πρότερη γνώση και δεξιότητες αλλά μόνο διάθεση και μία μικρή καθοδήγηση.
Η εργασία αυτή αναφέρεται στις εφαρμογές ελεύθερης πρόσβασης της Google, γνωστές ως Google Applications με έμφαση στα Ιστολόγια (Blogs) και στους τρόπους με τους οποίους ένας ενήλικας μπορεί να τις χρησιμοποιήσει για να ανακαλύψει, να μάθει, να ψυχαγωγηθεί, να αυτοπροβληθεί και φυσικά να επικοινωνήσει με άλλους συνανθρώπους του.
Λέξεις κλειδιά: ενήλικη εκπαίδευση, εφαρμογές ελεύθερης πρόσβασης (Google Applications)
Εισαγωγή
Η τεχνολογικά και διαδικτυακά εξελιγμένη εποχή στην οποία ζούμε δημιούργησε έναν νέο τρόπο επικοινωνίας, συνεργασίας, δημιουργίας, ενημέρωσης, ανεύρεσης πληροφορίας, αυτομάθησης και διαμοιρασμού γνώσεων. Ο παλμός της νέας αυτής εποχής απαιτεί από τον σύγχρονο ενήλικα πολίτη να υιοθετήσει αυτές τις νέες συνθήκες και να προσαρμόσει τη ζωή του και τις καθημερινές του δραστηριότητες ανάλογα. Εάν δεν το πράξει τότε κινδυνεύει να μείνει ψηφιακά αναλφάβητος και σε πολλές περιπτώσεις και κοινωνικά ανενεργός.
Πώς όμως ο σύγχρονος ενήλικας με τις ήδη παγιωμένες μεθόδους μάθησης και αυτομάθησης, τον ελάχιστο χρόνο αλλά και την μικρή πολλές φορές εμπειρία στις ΤΠΕ μπορεί να ενταχθεί στην νέα πραγματικότητα; Σ’ αυτήν την ερώτηση έρχεται να απαντήσει το νέο διαδίκτυο.
Το νέο διαδίκτυο, που πλέον ονομάζουμε και Web2.0 και πρόσφατα Web 3.0 (σημασιολογικός ιστός), βασίζεται στη συμμετοχή των χρηστών για την παραγωγή ενός πλουσιότερου, πιο σύγχρονου και δυναμικότερου περιεχομένου και μάλιστα με τη χρήση δωρεάν διαδικτυακών εργαλείων (λογισμικού). Παρέχει στον απλό χρήστη τη δυνατότητα να γίνει δημιουργός και εκδότης του περιεχομένου (πληροφορίας), κάτι που μέχρι πρόσφατα μπορούσε να κάνει μόνο ένας δημιουργός ιστοσελίδων (web developer). Η κυρίαρχη τάση σήμερα είναι να χρησιμοποιείται ο νέος ιστός ως το μέσο (πλατφόρμα) πάνω στο οποίο θα «εκτελούμε» όλες μας τις εφαρμογές και υπηρεσίες κάτι που μέχρι και σήμερα κάνουμε τοπικά σε έναν υπολογιστή. Έννοιες όπως περιεχόμενο, επικοινωνία, συνεισφορά, συνεργασία, κοινωνική δικτύωση, που περιγράφουν αυτό που σήμερα ονομάζουμε social computing, διαδραματίζουν πλέον κυρίαρχο ρόλο.
Κάποια από τα κύρια χαρακτηριστικά του Web 2.0 παρουσιάζονται παρακάτω (https://learn20.wikispaces.com/):
Ατομική έκφραση και παραγόμενο-από-το-χρήστη περιεχόμενο: με λίγα κλικ του ποντικιού, οι χρήστες μπορούν να ανεβάσουν στον ιστοχώρο τους ένα βίντεο ή μια φωτογραφία από την ψηφιακή τους κάμερα και να επικολλήσουν τις κατάλληλες ετικέτες. Παράλληλα, μπορούν να γράφουν, να εκφράζονται και να διακινούν ιδέες και απόψεις. Βρισκόμαστε στην εποχή της λεγόμενης «δημοσιογραφίας των πολιτών» (Anderson, 2007).
Αξιοποίηση της Δύναμης του Πλήθους: οι χρήστες εργάζονται συνεργατικά και μοιράζονται ιδέες (συλλογική νοημοσύνη), που έχει ως αποτέλεσμα πολύ πιο παραγωγικά αποτελέσματα από ότι όταν δουλεύουν ατομικά.
Ανοικτότητα: επιτρέπει στους χρήστες να συνδυάζουν, να συνθέτουν περιεχόμενο και να το παρέχουν σε ένα κοινό, προσκαλώντας το για αναθεωρήσεις και σχολιασμούς.
Μάθηση κατ’ απαίτηση: οι χρήστες μαθαίνουν μέσα από τη συμμετοχή και την αλληλεπίδραση για τα πράγματα που τους ενδιαφέρουν.
Επικοινωνία και Αλληλεπίδραση: δημιουργήθηκαν κοινωνικά δίκτυα (Facebook, Twitter, Google+, LinkedIn) τα οποία παρέχουν τη δυνατότητα άμεσης και αμφίδρομης επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης (Καλτσογιάννης, Α. 2007).
Έρευνα και Επιστημονική αναζήτηση: ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση και την αναζήτηση τεκμηριωμένων ερευνητικών αποτελεσμάτων.
Πανταχού παρόν: μπορεί να ενσωματωθεί σε ποικίλες συσκευές καθημερινής χρήσης (π.χ. κινητά τηλέφωνα, tablets) τα οποία έχουμε συχνά μαζί μας.
Το Web 3.0 (https://el.wikipedia.org/) από την άλλη είναι μια επέκταση του σημερινού Ιστού, που θα φέρει δομή στο ουσιαστικό περιεχόμενο των ιστοσελίδων. Η λογική πίσω από αυτό είναι ότι η δημοσιευμένη πληροφορία θα περιέχει μετα-δεδομένα, τα οποία θα είναι κοινά για όλους, θα μπορούν να «κατανοούνται» και από μηχανές, οι οποίες θα βοηθήσουν στην καλύτερη συλλογή και επεξεργασία τους (https://el.wikipedia.org/).
Η Εικόνα-1 παρακάτω παρουσιάζει τη μετάβαση από το Web 1.0 στο Web 3.0 (http://www.bindichen.co.uk) ενώ η Εικόνα-2 (http://www.statista.com) παρουσιάζει τα ποσοστά χρήσης των Web 2.0 κοινωνικών δικτύων (Face book, Twitter, Google+ κλπ) σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Όπως παρατηρούμε η Ελλάδα ανήκει στις χώρες με χαμηλό σχετικά ποσοστό χρήσης (32%) αυτών των τεχνολογιών. Οι βασικότεροι λόγοι που δικαιολογούν τη μικρή συμμετοχή των Ελλήνων πολιτών στη χρήση Web 2.0 είναι η ελλιπής εκπαίδευση στις τεχνολογίες αυτές αλλά και η έλλειψη διαδικτυακών υποδομών σε πολλά μέρη της χώρας (νησιά, απομακρυσμένες περιοχές από το κέντρο).
Εικόνα-1 (Μετάβαση από Web1.0 σε Web3.0)
Εικόνα-2 (Ποσοστά χρήσης Web2.0 στην Ευρώπη)
Η υπηρεσία των Ιστολογίων και η εξέλιξή τους
Από τις σημαντικότερες υπηρεσίες που παρέχει σήμερα το Web2 είναι τα Ιστολόγια (Blogs). Είναι ιστοσελίδες που περιέχουν λίστες αναρτήσεων (posts) από την πιο πρόσφατη ανάρτηση στην παλαιότερη. Το περιεχόμενο των αναρτήσεων μπορεί να είναι οτιδήποτε, όπως: ειδήσεις, πολιτικοοικονομικός σχολιασμός, κοινωνικός σχολιασμός, προσωπικά ημερολόγια αλλα και ειδικά θέματα όπως τεχνολογία, μόδα, αθλητικά, τέχνες, γαστρονομία.
Κατά τον Dave Winer (2003), αποτελεί μηχανισμό για «ανέκδοτη, δημοσιευμένη φωνή των ανθρώπων» και επισημαίνει ότι το ιστολόγιο είναι «μια ιεραρχία κειμένου, εικόνων, πολυμέσων και δεδομένων, που ταξινομούνται χρονολογικά και παρουσιάζονται μέσω ενός πλοηγητή (browser)».
Συνήθως δεν απαιτείται ενδελεχής επιμέλεια του κώδικα της ιστοσελίδας, μιας και συχνά είναι εγκατεστημένα αυτόματα συστήματα, παρέχουν την δυνατότητα στο διαχειριστή του ιστολογίου να συντάξει μια καταχώρηση με πολύ λίγα βήματα.
Τα κύρια χαρακτηριστικά του είναι (https://learn20.wikispaces.com/):
Ευκολία στη χρήση, όπου ο συγγραφέας μπορεί να δημοσιεύσει οτιδήποτε στο διαδίκτυο χωρίς να χρησιμοποιήσει κάποια γλώσσα προγραμματισμού ή άλλο σύνθετο περιβάλλον ανάπτυξης.
Ευκολία στην κατασκευή και στην ενημέρωση τους. Δεν χρειάζεται να έχει κάποιος ιδιαίτερες γνώσεις και ικανότητες για το σχεδιασμό τους.
Ο χρήστης έχει εκτεταμένο έλεγχο στο πώς φαίνεται και λειτουργεί το ιστολόγιο.
Τα αποτελέσματα μιας δημοσίευσης είναι ενημερωμένα και διαθέσιμα σε όλους.
Συνήθως δωρεάν και χωρίς την απαίτηση ο χρήστης να είναι συνδρομητής σε κάποιο πάροχο υπηρεσιών internet (ISP).
Η παρουσία των ιστολογίων στον Παγκόσμιο Ιστό αποτελεί μια μορφή διαδικτυακής δημοσιογραφίας που υλοποιεί την έννοια της «δημοσιογραφίας των πολιτών». Φορείς της τελευταίας δεν είναι οι εργαζόμενοι στο χώρο των ΜΜΕ αλλά χρήστες του Διαδικτύου που δεν έχουν επαγγελματική σχέση με την Τέταρτη εξουσία (ΜΜΕ), για αυτό και δεν υπάγονται σε έλεγχο από κρατικές Αρχές, όπως το ελληνικό ΕΣΡ (Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης).
Η δημιουργία των ιστολογίων ξεκίνησε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής περίπου το 1998. Στην πραγματικότητα επρόκειτο για μία μετεξέλειξη κάποιων προσωπικών ιστοσελίδων. Ο πρώτος που συνέταξε μια τέτοια λίστα ήταν ο Jesse James Garrett συντάκτης της ιστοσελίδας Infoshift. Η Εικόνα-3 (http://www.statista.com) παρακάτω δείχνει μία πρώτη καταμέτρηση του αριθμού των ιστολογίων παγκοσμίως από το 2006 έως το 2011. Παρατηρούμε ότι υπήρξε αλματώδης αύξηση δημιουργίας Ιστολογίων. Στην Ελλάδα πρωτοεμφανίστηκαν πολύ αργότερα περίπου το 2004.
Εικόνα-3 (Αριθμός blog παγκοσμίως)
Όσον αφορά στους χρήστες (bloggers) και την ηλικιακή τους κατανομή σε παγκόσμια κλίμακα η Εικόνα-4 (http://www.technorati.com) παρακάτω παρουσιάζει τη σημερινή κατάσταση. Στην εικόνα αυτή επίσης παρουσιάζονται και οι κατηγορίες χρηστών με βάση την ιδιότητά τους.
Εικόνα-4 (Ηλιακιακή κατανομή bloggers)
Στην Εικόνα-4 παρατηρούμε ότι οι ηλικίες από 25 έως και 44 ετών είναι οι πιο ενεργές ενώ στις μεγαλύτερες ηλικίες υπάρχει περιορισμένη χρήση. Αξιοσημείωτο είναι πάντως το γεγονός ότι σε λίγο μεγαλύτερες ηλικίες δηλαδή 55 – 64 ετών υπάρχει μία τάση να εμπλακούν με τις υπηρεσίες αυτές το οποίο και αποδίδεται στην αυξημένη ανάγκη του μεσήλικα να παραμείνει διαδικτυακά και κοινωνικά ενεργός.
Στην Ελλάδα η μέση ηλικία χρηστών ιστολογίων είναι 30 ετών και συνήθως απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Το 2007 καταγράφηκαν 9510 ιστολόγια από τα οποία τα 4639 ήταν ενεργά (Καραμπάσης, Ζ. 2008).
Εικόνα 1
Τα Ιστολόγια και στην εκπαίδευση ενηλίκων
Το νέο διαδίκτυο (Web 2.0) και οι νέες υπηρεσίες που αυτό παρέχει ικανοποιούν συγκεκριμένες ανάγκες και στόχους των ενηλίκων μαθητών. Είναι γνωστό ότι ο ενήλικος διακατέχεται από παγιωμένες και αποκρυσταλλωμένες στάσεις και συμπεριφορές αλλά και τρόπους μάθησης. Η αποτελεσματική μάθηση συντελείται όταν: (Χατζηθεοχάρους, Π. 2010).
Ο ενήλικος μαθαίνει όταν η εκπαίδευση έχει άμεση σχέση με την καθημερινότητά του, τις ανάγκες και τα βιώματά του.
Ο ενήλικος μαθαίνει όταν η εκπαίδευση μπορεί να του δώσει τη δυνατότητα να νιώσει κοινωνικά ενεργός τονίζοντας την αυτοεκτίμηση και την αυτοπεποίθησή του.
Ο ενήλικος μαθαίνει όταν νιώθει ενταγμένος σε μία ομάδα.
Ο ενήλικος μαθαίνει μέσα σε ένα κλίμα που ευνοεί την ενεργή συμμετοχή.
Ο ενήλικος μαθαίνει όταν η εκπαίδευση λαμβάνει υπόψη τους προσωπικούς τρόπους μάθησης (εξατομικευμένη μάθηση) και τον περιορισμένο χρόνο που διαθέτει λόγω κοινωνικών, οικογενειακών υποχρεώσεών του.
Τα Ιστολόγια (Blogs) προσφέρουν τη δυνατότητα στον ενήλικο να ενταχθεί σε μία ομάδα χρηστών, να κοινοποιήσει στα μέλη της τις απόψεις του για διάφορα ζητήματα, βασιζόμενος στις προσωπικές του εμπειρίες και βιώματα, αλλά και να γνωστοποιήσει το κοινωνικό του προφίλ. Επίσης του παρέχονται όλα τα εργαλεία για να δημιουργήσει και να ανακαλύψει τη νέα γνώση την οποία μπορεί εύκολα και άμεσα να διαδώσει διαδικτυακά (Bruner, J. S. 1961).
Δημιουργία Ιστολογίου με το Blogger της Google
Μία από τις διασημότερες υπηρεσίες κατασκευής ενός ιστολογίου αποτελεί η υπηρεσία Blogger που διατίθεται από την Google (https://www.blogger.com). Η υπηρεσία αυτή παρέχεται δωρεάν και ανήκει στην ομάδα εφαρμογών της Google, γνωστή και ως Google apps.
Το μόνο που πρέπει να διαθέτει ένας χρήστης για να μπορέσει να δημιουργήσει το δικό του ιστολόγιο είναι ένας λογαριασμός (Google account) στην Google. Ο λογαριασμός παρέχεται επίσης δωρεάν από την εταιρεία αυτή και μάλιστα είναι κοινός για τη χρήση και άλλων πολύ γνωστών υπηρεσιών όπως το Gmail, Google drive, Google maps, Google+ κλπ.
Με τη χρήση του προσωπικού του κωδικού ο χρήστης ενεργοποιεί την πλατφόρμα Google Blogger η οποία τον κατευθύνει για τη δημιουργία του δικού του ιστολογίου. Παρακάτω παρουσιάζουμε τα βασικά βήματα δημιουργίας ενός νέου ιστολογίου στην πλατφόρμα Google Blogger αλλά και τα κυριότερα εργαλεία που παρέχει η πλατφόρμα αυτή για τη δημιουργία αναρτήσεων και ιστοσελίδων μέσα στο ιστολόγιο. Επίσης παρουσιάζουμε τη δυνατότητα μορφοποίησης της εμφάνισης (διάταξης) των στοιχείων του ιστολογίου αλλά κα τον τρόπο με τον οποίο εισάγουμε τα Gadgets ή αλλιώς μικροεφαρμογές μέσα στο ιστολόγιό μας.
Βήμα-1ο:
Στην Εικόνα-5 δείχνουμε τον τρόπο εισόδου στην πλατφόρμα, την επιλογή τίτλου, διεύθυνσης και προτύπου για το ιστολόγιό μας.
Εικόνα-5 (Είσοδος στην πλατφόρμα και επιλογή ονόματος)
Βήμα-2ο:
Στην Εικόνα-6 παρουσιάζουμε το βασικό μενού επιλογών (αριστερό τμήμα της εικόνας) από το οποίο μπορούμε να δημιουργήσουμε αναρτήσεις, σελίδες, να επηρεάσουμε την εμφάνιση του ιστολογίου, να εμφανίσουμε τα στατιστικά επισκέψεων κλπ.
Εικόνα – 6 (Βασικό μενού ιστολογίου)
Βήμα-3ο:
Στην Εικόνα-7 παρουσιάζουμε το παράθυρο συγγραφής μίας νέας ανάρτησης. Η δημιουργία είναι πολύ απλή και θυμίζει μάλιστα τη γνωστή εφαρμογή επεξεργασίας κειμένου Microsoft Word.
Εικόνα-7 (Δημιουργία νέας ανάρτησης)
Βήμα-4ο:
Στην Εικόνα-8 παρουσιάζουμε το τελικό ιστολόγιο με μία ανάρτηση (Καλώς ήρθατε) και δύο μικροεφαρμογές στα δεξιά του (Ετικέτες, Αρχειοθήκη ). Το ιστολόγιο που δημιουργήσαμε εδώ για τους σκοπούς της εργασίας ονομάζεται Cook Project και η ηλεκτρονική του διεύθυνσή (URL) είναι η cook-project.blogspot.com.
Εικόνα-8 (Το ιστολόγιο COOK PROJECT)
Τα ιστολόγια χρησιμοποιούνται για διάφορους σκοπούς και χρήσεις. Μερικοί από τους κυριότερους τύπους ιστολογίων είναι:
Προσωπικά ημερολόγια
Εκπαιδευτικά ιστολόγια
Δημοσιογραφικά ιστολόγια
Ιστολόγια για την Πολιτική και την Οικονομία
Ιστολόγια επιχειρήσεων
Κοινωνικά ιστολόγια
Συμπεράσματα
Οι τεχνολογίες του Web 2.0 και συγκεκριμένα τα ιστολόγια μπορούν να συνεισφέρουν στη μάθηση, την διαφήμιση-προβολή, την επιχειρηματικότητα, την ενημέρωση και άλλα. Και αυτό διότι τώρα πια η επικοινωνία μεταξύ των χρηστών γίνεται πιο εύκολα, ενώ υπάρχουν δυνατότητες για ελεύθερη δημοσιοποίηση και προβολή της δημιουργικότητάς τους, με αποτέλεσμα περισσότερες ευκαιρίες ανάπτυξης. Επίσης η ενημέρωση γίνεται τώρα πιο σφαιρική και πιο αντικειμενική, ενώ υπάρχει μεγαλύτερη ανταλλαγή και συνεργασία μεταξύ των χρηστών.
Τα ιστολόγια μπορούν να αποτελέσουν την κινητήρια δύναμη σε ένα ενήλικα που δε γνωρίζει πολλά για τη δυνατότητες του νέου διαδικτύου δίνοντας του την ευκαιρία να μάθει και να υιοθετήσει τις υπηρεσίες αυτές στην καθημερινότητά του. Επίσης του προσφέρουν τη δυνατότητα να παραμείνει κοινωνικά ενήμερος και ενεργός αλλά επίσης και να ενδυναμώσει το γνωστικό του υπόβαθρο και τις δεξιότητές του στις ΤΠΕ.
Τέλος, τα οφέλη που μπορεί να αποκομίσει είναι πολλά. Σε ατομικό επίπεδο μπορεί να βελτιώσει τόσο τις συγγραφικές του ικανότητες όσο και την κοινωνική του επιρροή. Και αυτό διότι γράφει αναρτήσεις τις οποίες δημοσιεύει αλλά και σχολιάζει τις αναρτήσεις άλλων συμμετέχοντας έτσι σε μία ομάδα ανταλλαγής ιδεών και απόψεων.
Σε επιχειρηματικό επίπεδο μπορεί ξεκινήσει τη δημιουργία νέας επιχείρησης εκμεταλλευόμενος την διαδικτυακή του φήμη (π.χ. ιστολόγια μαγειρικής, μόδας, δημοσιογραφίας κλπ) αλλά και να διευρύνει το πελατειακό του κοινό μέσω των διαφημίσεων που μπορεί να προβάλει στο ιστολόγιό του (http://www.forbes.com).
Βιβλιογραφία
Ελληνική:
Καλτσογιάννης, Α. (2007), «WEB 2.0: Χαρακτηριστικά και επίδρασή του σε επιχειρήσεις, κεντρική διοίκηση και χρήστες».
Καραμπάσης, Ζ. (2008), «Το blogging στην Ελλάδα: Προφίλ, κίνητρα και πρακτικές των ελληνόφωνων bloggers».
Χατζηθεοχάρους, Π. (2010). «Επιμόρφωση Εκπαιδευτικών Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας». Εκπαιδευτικό Υλικό. Αθήνα: ΥΠΕΠΘ, ΓΓΔΒΜ, ΙΔΕΚΕ.
Διεθνής:
Anderson, P. (2007), «What is Web 2.0? Ideas, technologies and implications for education». JISC Technology and Standards Watch.
Bruner, J. S. (1961), The art of discovery, Harvard Educational Review.
Δικτυογραφία:
Web 2.0 in Learning – ΠΜΣ Τμήμα Πληροφορικής Α.Π.Θ, Ανακτήθηκε από: https://learn20.wikispaces.com
Σημασιολογικός Ιστός Web 3.0, Ανακτήθηκε από: https://el.wikipedia.org
Εικόνα-1, Ανακτήθηκε από http://www.bindichen.co.uk
Στατιστική ανάλυση Web 2.0 υπηρεσιών και Εικόνα-2, Εικόνα-3, Ανακτήθηκαν από http://www.statista.com
Στατιστική ανάλυση Web 2.0 υπηρεσιών και Εικόνα-4, Ανακτήθηκαν από http://www.technorati.com
Οφέλη ιστολογίων, Ανακτήθηκε από http://www.forbes.com
Google Blogger, Ανακτήθηκε από https://www.blogger.com