ISSN:1792-2674
Δρ. Μαργαρίτα Γερούκη, Σχολική Σύμβουλος Α/θμιας Εκπ/σης
Περίληψη
Στόχος αυτού του σύντομου άρθρου είναι να προσεγγίσει την έννοια της εκπαιδευτικής ηγεσίας, ως θεμελιώδες στοιχείο της σχολικής εκπαίδευσης. Αρχίζω με την παροχή των βασικών ορισμών των όρων, όπως την οργάνωση του σχολείου και τη σχολική εκπαίδευση, στη συνέχεια, με βάση σχετική ανασκόπηση της βιβλιογραφίας, θα παρουσιάσω τους πιο σημαντικούς παράγοντες για τη δημιουργία ενός σχολικού περιβάλλοντος, το οποίο συμβάλλει στην εκμάθηση και ευημερία των μαθητών και των εκπαιδευτικών. Όπως αναφέρθηκε, ένας πολύ σημαντικός παράγοντας για τη δημιουργία ενός τέτοιου περιβάλλοντος είναι ο ηγέτης του σχολείου. Το άρθρο καταλήγει προτείνοντας ένα πλαίσιο εκπαιδευτικής ηγεσίας, όπου οι λειτουργίες του διευθυντή του σχολείου, ως μετασχηματιστικός ηγέτης, στοχεύουν στην εμπλοκή των εκπαιδευτικών, αναπτύσσοντας δεσμεύσεις και διευκολύνοντας την οργανωτική μάθηση.
Λέξεις κλειδιά: εκπαιδευτική ηγεσία, εκπαίδευση, εκπαιδευτικοί
Abstract
The aim of this short article is to approach the notion of educational leadership as a fundamental element of schooling. I start by providing the basic definition of terms such as school organization and schooling, then, based on relevant literature review, I present the most important factors for creating a school environment that contributes to learning and wellbeing of students and teachers alike. As discussed, a very important factor in creating such an environment is the school leader. The article concludes by suggesting a framework of educational leadership where the school principal functions as a transformational leader aiming in engaging teachers, developing commitments and facilitating organizational learning.
Key words: educational leadership, schooling, teachers
Εισαγωγή
«Αν θες να πας γρήγορα πήγαινε μόνος σου. Αν θες να πας μακριά πήγαινε μαζί με άλλους».
Η παραπάνω φράση αποδίδεται στη λαϊκή σοφία των ανθρώπων της Αφρικής και βρήκε το δρόμο της μέχρι το δικό μου υπολογιστή μέσω ενός ιστοχώρου κοινωνικής δικτύωσης, χώρου κατ’ ορισμού κοινωνικού και συνεργατικού. Ήταν η εποχή που η έννοια της εκπαιδευτικής ηγεσίας είχε αρχίσει να με απασχολεί με αφορμή την εφαρμογή ενός προγράμματος Εκπαιδευτικής Ηγεσίας για στελέχη της εκπαίδευσης του νομού Χανίων. Η φράση αυτή, φτάνοντας την κατάλληλη στιγμή, αποτέλεσε το έναυσμα για μια σειρά από σκέψεις και θεωρητικές αναζητήσεις γύρω από το θέμα της λειτουργίας του σχολείου καταλήγοντας τελικά σε ερωτήσεις όπως: Πότε μια σχολική μονάδα λειτουργεί καλά; Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τη λειτουργία της σχολικής μονάδας; Τι είναι εκπαιδευτική ηγεσία; Είναι σημαντική παράμετρος στη λειτουργία της σχολικής μονάδας και αν ναι κάτω από ποιες προϋποθέσεις;
Το κείμενο αυτό γράφτηκε με τις παραπάνω ερωτήσεις κατά νου. Στόχος μου είναι, χρησιμοποιώντας βιβλιογραφικές πηγές να συζητήσω τα παραπάνω ερωτήματα, να παραθέσω επιχειρήματα από τη διεθνή εκπαιδευτική έρευνα γύρω από τα θέματα αυτά και τέλος να δημιουργήσω, ίσως, προϋποθέσεις προσωπικού αναστοχασμού και διερεύνησης για τον κάθε αναγνώστη ή αναγνώστρια αυτού του κειμένου.
Η λειτουργία της σχολικής μονάδας
Με τον όρο σχολική μονάδα αναφερόμαστε συνήθως στο σύνολο των έμψυχων και άψυχων στοιχείων που συμμετέχουν / συμβάλουν στην εκπαιδευτική διαδικασία σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο, με προσδιορισμένους σκοπούς και στόχους (όπως αυτοί αποτυπώνονται σε κάποιο αναλυτικό πρόγραμμα για παράδειγμα). Έτσι μιλάμε για τις κτιριακές εγκαταστάσεις ή τον εξοπλισμό μιας σχολικής μονάδας, για τη γεωγραφική περιοχή που βρίσκεται καθώς και για το σχολικό έτος που λειτουργεί. Αναφερόμαστε επίσης στο εκπαιδευτικό, διοικητικό ή βοηθητικό προσωπικό καθώς και στους μαθητές και μαθήτριες ως μέλη μιας σχολικής μονάδας.
Η σχολική μονάδα όπως προσπάθησα να τη σκιαγραφήσω παραπάνω είναι ένας οργανισμός[1] και η συνολικότερη λειτουργία της συνδέεται άμεσα με την επιτυχία των μαθητών και των μαθητριών που συμμετέχουν. Φαίνεται ότι μαθητές/τριες που παρακολουθούν σχολεία με υψηλή λειτουργικότητα έχουν περισσότερες πιθανότητες επιτυχίας σε γενικές εξετάσεις από ότι μαθητές και μαθήτριες σχολείων που θεωρούνται δυσλειτουργικά (Marzano, 2003).
Ποιοι είναι όμως οι παράγοντες που επηρεάζουν τη συνολική λειτουργία των σχολικών μονάδων; Ο Marzano (2003) αναφέρει παράγοντες τους οποίους εντάσει σε τρεις κατηγορίες (σχήμα 1): σε επίπεδο σχολείου, εκπαιδευτικών και μαθητών. Οι παράγοντες σε επίπεδο σχολείου, όπως βλέπουμε στο σχήμα 1, αφορούν κυρίως γενικότερα ζητήματα λειτουργίας του σχολείου και συνεργασίας μεταξύ των μελών. Οι παράγοντες που αφορούν τους/τις εκπαιδευτικούς αναφέρονται στο ρόλο τους μέσα στην τάξη. Τέλος αυτοί που αφορούν στους μαθητές και μαθήτριες έχουν να κάνουν κυρίως με προσωπικούς και οικογενειακούς παράγοντες.
Σχολείο
Λειτουργικό αναλυτικό πρόγραμμα
Μελετημένοι εκπ/κοι στόχοι και δυνατότητα αναστοχασμού
Συμμετοχή γονέων και άλλων κοινωνικών φορέων
Ασφαλές και λειτουργικό σχολικό περιβάλλον
Συναδελφικότητα και επαγγελματισμός
Εκπαιδευτικοί
Διδακτική κατάρτιση
Δεξιότητες διαχείρισης τάξης
Εκπαιδευτικό πρόγραμμα
Μαθητές / Μαθήτριες
Λειτουργικό περιβάλλον στο σπίτι
Γνωστικό και πνευματικό υπόβαθρο
Εσωτερικά κίνητρα
Σχήμα 1. Μοντέλο Παραγόντων Λειτουργικού Σχολείου (προσαρμογή από Marzano, 2003:10)
Ως πολυπαραγοντική λοιπόν η λειτουργία μιας σχολικής μονάδας προϋποθέτει και απαιτεί εκτός από υποδομές, πρόγραμμα και πρόσωπα, το συντονισμό όλων αυτών σε ένα αρμονικό σύνολο, κάτι σαν τον ή την μαέστρο μιας ορχήστρας. Και σε αυτό το σημείο είναι που αρχίζουμε να μιλάμε για την ηγεσία και την εκπαιδευτική ηγεσία ειδικότερα.
Η έννοια της ηγεσίας και του ηγέτη έχει απασχολήσει μελετητές και φιλοσόφους από τα αρχαία ήδη χρόνια. Έτσι βρίσκουμε σχετικές αναλύσεις στο έργο του Πλάτωνα[2] και του Θουκυδίδη (ΓΕΣ, 2002) ενώ βιβλία που πραγματεύονται ζητήματα ηγεσίας όπως «Ο Ηγεμόνας» του Νικολό Μακιαβέλι και η «Τέχνη του πολέμου» του Σουν Τζου αποτελούν πλέον κλασικά αναγνώσματα.
Ηγέτης σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο Μπαμπινιώτης (2005: 721) είναι αυτός που βρίσκεται στην κορυφή της εξουσίας ή γενικότερα επηρεάζει και ελέγχει ένα σύνολο (σε πολιτικό, κοινωνικό, ιδεολογικό επίπεδο). Ενώ οι Koontz & O’Donnel ορίζουν την ηγεσία ως επιρροή, τέχνη, διαδικασία επηρεασμού των ατόμων έτσι ώστε να εργασθούν πρόθυμα για την επίτευξη των ομαδικών στόχων (στο Σαϊτης, 1992: 27). Οι Marzano και συν. (2005: 5) αναφέρονται σε θεωρίες ηγεσίας όπως η θεωρία του «μεγάλου άνδρα» ενός χαρισματικού προσώπου δηλαδή που θα αναλάβει να φέρει σε πέρας μια δύσκολη αποστολή, τη θεωρία των χαρακτηριστικών η οποία υποστηρίζει ότι οι ηγέτες είναι άτομα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ανώτερες ποιότητες και τις περιβαλλοντικές θεωρίες που θεωρούν ότι συγκεκριμένοι χωροχρονικοί, ιστορικοί και κοινωνικοί παράγοντες καταδεικνύουν έναν ηγέτη.
Ως προσωπικότητα ο/η επιτυχημένος ηγέτης διακρίνεται από συναισθηματική σταθερότητα, δηλαδή μπορεί να διαχειριστεί προσωπικά συναισθήματα όπως άγχος, θυμός, κατάθλιψη, ανασφάλεια κλπ., κοινωνικότητα, δηλαδή κατέχει δεξιότητες που την/τον καθιστούν κοινωνικό άτομο όπως ομιλιτικότητα, ενεργητικότητα, συνεργατικότητα κλπ. Είναι γενικά ευχάριστος ή ευχάριστη, δηλαδή δείχνει ευελιξία, εμπιστοσύνη, ανεκτικότητα, καλή προαίρεση κλπ. Τέλος είναι άτομο ανοιχτό σε νέες εμπειρίες που δουλεύει το ίδιο με επαγγελματισμό, θέτωντας στόχους και δουλεύοντας σκληρά για την επιτυχία τους Leithwood & Beatty (2008: 128-129).
Ανεξάρτητα πάντως από το αναλυτικό εργαλείο για την προσέγγιση του όρου, η έννοια της ηγεσίας και του ηγέτη κατ’ επέκταση, θεωρείται σημαντικός παράγοντας για την επιτυχία κάθε οργανισμού, του σχολείου συμπεριλαμβανομένου.
Εκπαιδευτική ηγεσία και λειτουργία της σχολικής μονάδας
Στην ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Wikipedia με τον όρο εκπαιδευτική ηγεσία ορίζεται η διαδικασία προσδιορισμού και καθοδήγησης των ταλέντων και της ενέργειας εκπαιδευτικών, μαθητών και γονέων για την επίτευξη κοινών εκπαιδευτικών (παιδαγωγικών) στόχων. Πλήθος ερευνών συνδέουν την επιτυχία ενός σχολείου με την εκπαιδευτική ηγεσία, ενώ το ίδιο θέμα έχει απασχολήσει επισταμένα και τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) με αντίστοιχες δημοσιεύσεις (OECD, 2008).
Συγκεκριμένα, υπάρχουν έρευνες που συνδέουν την εκπαιδευτική ηγεσία με: τη δημιουργία καλού κλίματος στο σχολείο γενικά και ανά τάξεις, την επίτευξη των εκπαιδευτικών στόχων, τη συμπεριφορά των εκπαιδευτικών και τη γενικότερη στάση τους μέσα στην τάξη και στο σχολείο, τη δυνατότητα των μαθητών/τριων να μαθαίνουν (βλπ. Marzano και συν., 2005). Ερευνητικά δεδομένα επίσης αποτυπώνουν τη σημασία της εκπαιδευτικής ηγεσίας στην ανάπτυξη συνεργατικών δεξιοτήτων των εκπαιδευτικών (Wood, 2011), στη δημιουργία αισθήματος ικανοποίησης από την εργασία τους, στην καλλιέργεια υψηλού ηθικού, καθώς και στην ανάπτυξη ατομικού και συλλογικού αισθήματος αξιοσύνης των εκπαιδευτικών (βλπ. Leithwood & Beatty, 2008).
Αν λοιπόν η εκπαιδευτική ηγεσία παίζει τόσο σημαντικό ρόλο στη λειτουργία της σχολικής μονάδας ας δούμε λίγο τα χαρακτηριστικά της όπως αυτά αποτυπώνονται στο πρόσωπο και τις πράξεις του ατόμου που την ενσαρκώνει στην καθημερινή εκπαιδευτική πράξη και πραγματικότητα. Η ελληνική πολιτεία, όπως και τα περισσότερα κράτη άλλωστε, αποδίδει το ρόλο άσκησης της εκπαιδευτικής ηγεσίας στο Διευθυντή ή τη Διευθύντρια της σχολικής μονάδας (Παράρτημα 1).
Σύμφωνα λοιπόν με τη σχετική νομοθεσία, ο Διευθυντής[3] της σχολικής μονάδας βρίσκεται στην κορυφή της σχολικής κοινότητας και είναι διοικητικός αλλά και επιστημονικός παιδαγωγικός υπεύθυνος στο χώρο αυτό.(ΦΕΚ 1340/2002 – Φ.353.1/324/105657/Δ1/2002).
Ο διευθυντής είναι τα πάντα… Είναι περισσότερο από το πως συνεργάζεται με τους εκπαιδευτικούς… επηρεάζει τα πάντα: κίνητρα, ηθικό, συναισθήματα, σχέσεις με τους μαθητές… με γονείς… πως σχετίζεται με τα παιδιά…. Αποτελεσματικοί διευθυντές είναι αυτοί που δημιουργούν θετικό κλίμα… Ένα αναποτελεσματικό άτομο μπορεί να τα καταστρέψει όλα. (Απόσπασμα από συνέντευξη με εκπαιδευτικό, στο Leithwood & Beatty, 2008: 87)
Η διευθύντρια ή ο διευθυντής ως επικεφαλής της σχολικής μονάδας είναι το άτομο που θα καταφέρει, ή έχει τη δυνατότητα από τη θέση που βρίσκεται, να δημιουργήσει συνθήκες μετατροπής της σχολικής μονάδας σε σχολική ομάδα ασκώντας το βασικό διοικητικό έργο και παρέχοντας το χώρο και τα μέσα στο έμψυχο δυναμικό της σχολικής κοινότητας να αναπτυχθεί και προοδεύσει.
Το άτομο που ασκεί επιτυχημένα το ρόλο του/της επικεφαλή διακρίνεται από ικανότητες υποκινητή και εμψυχωτή συνεργατών και υφισταμένων και δημιουργίας γενικότερου καλού κλίματος στο σχολικό χώρο. Το άτομο αυτό μπορεί να αντιλαμβάνεται τις διαφορές τόσο στις συνθήκες όσο και στις προσωπικότητες των μελών της σχολικής κοινότητας . Έχει, τέλος, τις γνώσεις και την επιδεξιότητα να τα διαχειρίζεται όλα αυτά με τρόπο αρμονικό και διακριτικό.
Γνωρίζουμε τι κάνουν οι επιτυχημένοι διευθυντές και διευθύντριες. Πώς όμως γίνεται αυτό; Η απάντηση έρχεται από τους Leithwood & Beatty (2008: 148) όπως αναπτύσεται στο βιβλίο τους Leading with teacher emotions in mind.
Σύμφωνα με τους παραπάνω μελετητές η ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης, δηλαδή της δεξιότητας του ατόμου που βρίσκεται στην ηγετική θέση να αντιλαμβάνεται, να αναγνωρίζει και να λαμβάνει υπόψη τα συναισθήματα που δημιουργούνται στην ομάδα του/της, καθώς και η δυνατότητα να μοιράζεται προσωπικά συναισθήματα αλλά και να δημιουργεί συνθήκες ασφάλειας και ανοιχτής έκφρασης για όλα τα μέλη της σχολικής κοινότητας, είναι η σημαντικότερη συνθήκη για τη δημιουργία της πραγματικής σχολικής ομάδας. Της σχολικής ομάδας που όλες και όλοι οραματιζόμαστε να είμαστε μέλη. Μια σχολική ομάδα που είναι ανοιχτή, κοινωνική, φιλική, παραγωγική, συνθετική, συνεργατική, κριτική, προοδευτική, ουσιαστική!
Το μυστικό μιας τέτοιας στάσης βρίσκεται όχι στη δυνατότητα του διευθυντή ή της διευθύντριας να συναισθάνεται τους άλλους αλλά στη σοφία και στην εσωτερική δύναμη να συναισθάνεται μαζί με τους άλλους.
Σε αυτό το πλαίσιο ένα πρόγραμμα που απευθύνεται σε στελέχη της εκπαίδευσης και έχει ως στόχο να χτίσει ως ισότιμη έκφραση, την κριτική και αναστοχαστική επικοινωνία ενώ ταυτόχρονα να καλλιεργήσει κοινωνικές και συνεργατικές δεξιότητες των μελών μπορεί να λειτουργήσει σαν ένα εναλλακτικό παράδειγμα «Συμμετοχικής Οργάνωσης και Διοίκησης[4]». Μέσα από τη διαδικασία της επικοινωνίας και του αναστοχασμού η σχολική μονάδα γίνεται ομάδα και μάλιστα «ομάδα αυτομόρφωσης», ενώ ο/η διευθυντής/τρια γίνεται «Συντονιστής/τρια και Εμψυχωτής/τρια» μιας προσπάθειας που οραματίζεται το σχολείο ως κοινότητα ενεργητικής μάθησης και χώρο δημιουργίας σκεπτόμενων προσωπικοτήτων.
…………………………………………………………………………………….
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1.
Σύμφωνα με το ΦΕΚ 1340/2002 – Φ.353.1/324/105657/Δ1/2002 άρθρο (27.2 ) ο Διευθυντής της σχολικής μονάδας:
α) Καθοδηγεί τη σχολική κοινότητα ώστε να θέσει υψηλούς στόχους και να εξασφαλίσει τις προϋποθέσεις για την επίτευξή τους για ένα σχολείο δημοκρατικό και ανοικτό στην κοινωνία.
β) Καθοδηγεί και βοηθεί τους εκπαιδευτικούς στο έργο τους, και ιδιαίτερα τους νεότερους, αναλαμβάνει πρωτοβουλίες εκπαιδευτικού και παιδαγωγικού χαρακτήρα και οφείλει να αποτελεί παράδειγμα.
γ) Φροντίζει ώστε το σχολείο να γίνει στοιχειώδης μονάδα επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών σε θέματα διοικητικά, παιδαγωγικά και επιστημονικά.
δ) Προΐσταται των εκπαιδευτικών και συντονίζει το έργο τους. Συνεργάζεται μαζί τους ισότιμα και με πνεύμα αλληλεγγύης. Διατηρεί και ενισχύει την συνοχή του Συλλόγου Διδασκόντων, αμβλύνει τις αντιθέσεις, ενθαρρύνει τις πρωτοβουλίες των εκπαιδευτικών, εμπνέει και παρέχει θετικά κίνητρα σ΄ αυτούς.
ε) Ελέγχει την πορεία των εργασιών και κατευθύνει τους εκπαιδευτικούς ώστε να ανταποκρίνονται έγκαιρα στις υποχρεώσεις που ανέλαβαν. Τέλος, αξιολογεί τους εκπαιδευτικούς, όπως η νομοθεσία ορίζει, έχοντας ως γνώμονα της αξιολόγησής του τους στόχους της αξιολόγησης.
……………………………………………………………………………………..
Σημειώσεις
[1] Οργανισμός ορίζεται ένα σύστημα που μέσα σε συγκεκριμένο περιβάλλον διαθέτει τεχνολογία, συμμετέχοντες, κοινωνική δομή και συγκεκριμένους στόχους (βλπ. Leavitt Diamond (1965): A model of Organization, in Scott, 2003:18)
[2] Μια περισσότερο εμπεριστατωμένη μελέτη για το θέμα της ηγεσίας κατά Πλάτωνα μπορείτε να βρείτε στο http://www.seetha.gr/arthra-tes-seetha/arthra-tou-seetha/arkhes-egesias-kata-platona.html (διαδικτυακή πρόσβαση 18/10/2012).
[3] Θα ήθελα να πιστεύω ότι ο/η Νομοθέτης εδώ εννοεί και τη Διευθύντρια σχολικής μονάδας.
[4] Αναφέρομαι βέβαια στο Πρόγραμμα «ΣΥΜΜΕΤΕΧΩ-ΕΙΜΑΙ ΕΝΕΡΓΟΣ/Η» της δράσης «Συμμετοχική Εκπαιδευτική Ηγεσία» από το Επιστημονικό Δίκτυο Εκπαίδευσης Ενηλίκων Κρήτης (ΕΔΕΕΚ).
Ελληνόγλωσση βιβλιογραφία
Δόγμα διαμόρφωσης ηγετών του στρατού ξηράς. Γενικό Επιτελείο Στρατού. Διεύθυνση Δόγματος. Τυπογραφείο Ελληνικού Στρατού (2002). Ηλεκτρονική ανάρτηση στο http://www.army.gr/files/File/DIDO_LIBRARY/Dogmata_SJ/Dogma_Diamorfosis_Igeton_SJ.pdf (πρόσβαση 18/10/2012).
ΚΑΘΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΘΗΚΟΝΤΩΝ ΠΡΟΪΣΤΑΜΕΝΩΝ, ΔΙΕΥΘΥΝΤΩΝ, ΣΥΜΒΟΥΛΩΝ, ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ’. ΦΕΚ 1340/2002 – Φ.353.1/324/105657/Δ1
Μπαμπινιώτης, Γ. (2005). Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Κέντρο Λεξικολογίας.
Σαϊτης, Χ., (1992). Οργάνωση και Διοίκηση της Εκπαίδευσης. Αθήνα
Ξενόγλωσση βιβλιογραφία
Educational leadership. Wikipedia (Διαδικτυακός τόπος: http://en.wikipedia.org/wiki/Educational_leadership, Πρόσβαση 18/10/2012)
Leithwood, K., & Beatty, B., (2008). Leading with teacher emotions in mind. Corwin Press.
Marzano, R. J. (2003). What works in schools: Translating research into action.Alexandria,VA: Association for Supervision and Curriculum Development.
Marzano, R. J., Waters, T., & Mcnulty, B. A. (2005). School Leadership That Works: From Research to Results. Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development. Retrieved from http://www.questia.com
Scott, R. (2003). Organizations: Rational, Natural, and Open Systems, 5th Edition. Pearson Education, Inc.
Wood, R., (2011): And then the basals arrived: school leadership, learning communities and professionalism, International Journal of Leadership in Education: Theory and Practice, 14:4, 475-497
Improving School Leadership Volume 1: Policy and Practice. OECD, 2008 (Διαδικτυακό ς τόπος http://www.ivea.ie/schools/school_leadership/improving_school_leadership_vol_1.pdf , πρόσβαση 18/10/2012)
Improving School Leadership Volume2: Case Studies on System Leadership. OECD, 2008 (Διαδικτυακός τόπος http://www.ivea.ie/schools/school_leadership/improving_school_leadership_vol_2.pdf πρόσβαση 18/10/2012)