ISSN:1792-2674
Μία φαινομενολογική προσέγγιση
Μιχαήλ Μαρία, Εκπαιδευτικός Μsc, Ε.Δ.Ε.Ε.Κ
Περίληψη
Συναρπαστική και προκλητική, αναγκαστική ή εθελοντική, η συνταξιοδότηση αποτελεί ένα γενικό όρο που χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ολοκλήρωση του επαγγελματικού κύκλου του ατόμου. Στο επίκεντρο της προώθησης της ενεργού γήρανσης για την αντιμετώπιση των δημογραφικών αλλαγών που αντιμετωπίζει η σύγχρονη κοινωνία, η συνταξιοδότηση αποτέλεσε σημαντικό στοιχείο στην ατζέντα της συζήτησης, γύρω από την οποία συγκροτήθηκαν μια σειρά από οργανώσεις, συλλόγους, περιοδικά και κοινωνικοασφαλιστική νομοθεσία. Παράλληλα, η μετάβαση στη συνταξιοδότηση αποτελεί σημείο καμπής στη ζωή, μία δυναμική και εξελισσόμενη διαδικασία συναισθηματικής προσαρμογής. Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να διερευνήσει τη διαδικασία της επαγγελματικής μετάβασης που βιώνουν τέσσερις εκπαιδευτικοί που συνταξιοδοτήθηκαν τα τελευταία δύο χρόνια. Η συλλογή των δεδομένων έγινε με τη χρήση ημιδομημένης συνέντευξης στο πλαίσιο της οποίας ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να πουν: για την επαγγελματική τους ανάπτυξη, τους λόγους εξόδου από το επάγγελμά τους, τις εμπειρίες που βιώνουν από τη μετάβαση στη συνταξιοδότηση και τα μελλοντικά τους σχέδια. Η επεξεργασία και η ανάλυση των δεδομένων που συγκεντρώθηκαν πραγματοποιήθηκε με ανάλυση περιεχομένου. Τα αποτελέσματα της έρευνας ανέδειξαν τις προσωπικές εμπειρίες και τη βαθύτερη σημασία που ενέχει για τον καθένα, θέματα που άπτονται πριν τη μετάβαση στη συνταξιοδότηση, κατά την περίοδο της μεταβατικής διαδικασίας, την επαγγελματική και συναισθηματική τους ισορροπία μετά τη μετάβαση.
Λέξεις κλειδιά: Συνταξιοδότηση, μετάβαση, επαγγελματική ανάπτυξη, πορεία ζωής
Εισαγωγή
H επιλογή επαγγέλματος αποτελεί σημαντική πρόκληση στη ζωή του ατόμου, καθώς δε σχετίζεται μόνο με την εξασφάλιση των οικονομικών απολαβών, αλλά και την κοινωνική θέση, την αίσθηση αυταξίας και τη συνεισφορά του στην κοινωνία. Ήδη, ο Sigmund Freud, στις αρχές του 20ου αιώνα, υποστήριξε τη σημασία της εργασίας για την ανθρώπινη ανάπτυξη και τόνισε τη σχέση ανάμεσα στην εργασία και την ψυχική ισορροπία, προκειμένου το άτομο να επιτύχει την αποδοχή από τους γύρω του και ταυτόχρονα τη διαφοροποίηση από αυτούς, ανάγκες που αποζητά εξίσου (Blustein, 2008, Feldman, 2010, 180-183, Jonsson, Borell & Sadlo, 2000).
Στο άλλο άκρο της παραπάνω επιλογής, η μετάβαση από την εργασία στη συνταξιοδότηση ενέχει μία σειρά από προκλήσεις και αλλαγές, οι οποίες μπορεί να επηρρεάσουν θετικά ή αρνητικά την προσωπικότητα του ατόμου. Αν και το θέμα της οικονομικής ασφάλειας παραμένει ζωτικής σημασίας, εντούτοις το ερευνητικό ενδιαφέρον για το φαινόμενο της συνταξιοδότησης και των ψυχολογικών συνεπειών στην προσωπικότητα του ατόμου αποκτά διεθνές ενδιαφέρον την τελευταία δεκαετία. Σημαντικοί παράγοντες που επηρρέασαν σ’ αυτήν την κατεύθυνση αποτέλεσαν οι δημογραφικές μεταβολές σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, της γήρανσης του πληθυσμού (Dittmann 2004, Kim & Moen 2002, Osborne 2012)
Η αύξηση της ηλικιακής ομάδας των πολιτών 65 ετών και άνω λόγω της επιμήκυνσης του προσδόκιμου ορίου ζωής, της υπογεννητικότητας, της εξωτερικής και εσωτερικής μετανάστευσης έχει προβληματίσει έντονα τους φορείς για τη διαμόρφωση της αντίστοιχης πολιτικής σε τομείς όπως η εργασία, η υγεία, η κοινωνική ένταξη και εκπαίδευση. Μάλιστα το 2012 καθιερώνεται ως Ευρωπαϊκό Έτος Ενεργού Γήρανσης (active aging) στοχεύοντας στην ευαισθητοποίηση των πολιτών στα ζητήματα συμβολής των ηλικιωμένων στην κοινωνία και στους καλύτερους τρόπους υποστήριξης τους, στην καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού και των διακρίσεων και στην προώθηση της αλληλεγγύης μεταξύ των γενεών (Feldman 2010, 280, Παπασταμάτης, 2010, Walker, 2002, www.active-ageing-2012.eu).
Στο σημείο αυτό, η Δια Βίου Μάθηση ενέχει καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία καλύτερων ευκαιριών για ενεργό γήρανση και στην ενδυνάμωση της αλληλλεγγύης μεταξύ των γενεών.
Αποσαφήνηση των όρων
Η συνταξιοδότηση αποτελεί έναν γενικό όρο, ο οποίος χρησιμοποιείται για να περιγράψει την ολοκλήρωση του επαγγελματικού κύκλου του ατόμου, αν και με την αύξηση του προσδοκώμενου ορίου ζωής, η συνταξιοδότηση θα μπορούσε να ειδωθεί πολύ πιο θετικά ως μία νέα φάση κατά την οποία οι άνθρωποι μπορούν να αναπτύσσονται και να εξελίσσονται δια βίου (Dittman, 2004, Kim & Moen 2002, Kloep & Hendry, 2007, Pettican & Prior, 2011, Roncaglia, 2006).
Ο όρος επαγγελματική ανάπτυξη, στην πλεόν σύγχρονη εκδοχή του, διατυπώνεται ως η διαβίου διαδικασία που περιλαμβάνει ψυχολογικούς, κοινωνικούς εκπαιδευτικούς οικονομικούς, σωματικούς, πολιτισμικούς και τυχαίους παράγοντες, οι οποίοι συνδυάζονται, με αποτελέσμα να διαμορφώνουν τη σταδιοδρομία του ατόμου. Η δια βίου αυτή διαδικασία οδηγεί στη διαμόρφωση των εργασιακών αξιών και της επιλογής επαγγέλματος/επαγγελμάτων, της δημιουργίας επαγγελματικών προτύπων, του τρόπου λήψης αποφάσεων, της επαγγελματικής ταυτότητας και ωριμότητας (Κάντας & Χαντζή 1991, Sears, 1992 στο Nathan & Hill, 2006, σ. 12).
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, το παρόν άρθρο επιχειρεί να προσεγγίσει/να διερευνήσει /να περιγράψει και εν τέλει να κατανοήσει τη διαδικασία της επαγγελματικής μετάβασης στη συνταξιοδότηση, μέσα από τις αφηγήσεις της Τάνιας, του Νίκου και του Λεωνίδα [1] ως μία πορεία ζωής (life course perspective), στην οποία εγγράφονται σημεία καμπής, γεγονότα και μεταβάσεις που καθορίζουν την ανάπτυξη του ατόμου. H εν λόγω προσέγγιση αναγνωρίζει (α) τη σημασία του χρόνου/ηλικίας στην ανθρώπινη ανάπτυξη, όχι όμως μόνο με όρους χρονολογικής ηλικίας, αλλά και με όρους βιολογικής, ψυχολογικής, κοινωνικής και πνευματικής ηλικίας, (β) προσεγγίζει τον άνθρωπο ως ικανό να κάνει επιλογές και να δημιουργεί τα δικά του ταξίδια ζωής εντός των συστημάτων, των ευκαιριών και των περιορισμών (γ) δίνει ιδιαίτερη έμφαση στον τρόπο που οι άνθρωποι συνδέονται μεταξύ τους και στη σπουδαιότητα της οικογένειας ως πρωταρχικό πεδίο για τις εμπειρίες του ευρύτερου κοινωνικού κόσμου (δ) αναγνωρίζει την επιρροή των ιστορικών αλλαγών στην ανθρώπινη συμπεριφορά (Hatchison, 2011)
Βασική έννοια στην πορεία της ανθρώπινης ανάπτυξης αποτελεί ο όρος μετάβαση (transition). Οι μεταβάσεις αποτελούν σημεία καμπής (turning points) στη ζωή του ατόμου και σηματοδοτούν το πέρασμα ή το ταξίδι από κάτι παλιό και οικείο σε κάτι νέο και άγνωστο. Χαρακτηρίζονται ως περίοδοι υψηλής ευαλωτότητας, καθώς συνοδεύονται από αλλαγές σε ατομικό και περιβαλλοντικό επίπεδο και απαιτούν εντατικοποιημένες προσπάθειες για την επιτυχή αντιμετώπισή τους. Οι μεταβάσεις αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ζωής και εκτείνονται στην προσωπική, επαγγελματική και εκπαιδευτική ζωή του ατόμου (Bridges 2004, Hatchison, 2011).
Κατά τη διαδικασία της μετάβασης το άτομο διανύει μία περίοδο που χαρακτηρίζεται από έλλειψη συγχρονισμού και αποδιοργάνωσης του εαυτού, των σχέσεων, των ρόλων και της θέασης του κόσμου, η οποία θα μπορούσε να ειδωθεί σύμφωνα με τρεις φάσεις: ( Bridges 2004, Cowan & Hetheringtog, 1991, σ.19).
Η φάση της σύγκρουσης και της αβεβαιότητας. Κάθε μετάβαση ξεκινάει μετά από ένα τέλος (ending). Ακόμα και οι πιο θετικές αλλαγές στη ζωή μας μπορεί να είναι δύσκολες χωρίς το κατάλληλο τέλος και αποτελεί το πρώτο και όχι το τελευταίο στάδιο της διαδικασίας, όπου το άτομο θα πρέπει να σπάσει παλιά πρότυπα και να αποχαιρετήσει οικεία πρόσωπα, χώρους και ρουτίνες.
Η φάση της δοκιμασίας και της αναζήτησης των εναλλακτικών λύσεων. Σε αυτή τη φάση τα άτομα δεν έχουν ακόμα συνδεθεί με το νέο και δεν έχουν αποσυνδεθεί από το παρελθόν. Ουσιαστικά, αποτελεί τη μετακίνηση σε ένα νέον περιβάλλον, όπου το μυαλό είναι γεμάτο ακόμα με παλιές πληροφορίες. Τα άτομα αναζητούν μονοπάτια για να βρεθούν από τη μια κατάσταση στην άλλη.
Η φάση της επιστροφής σε προηγούμενες ισορροπίες ή στον καθορισμό νέων ισορροπιών. Σύμφωνα με αυτή τη φάση, το άτομο έχει αφήσει πίσω παλιές σχέσεις, γεγονότα και καταστάσεις και κάνει μια νέα αρχή (new beginning), υιοθετώντας νέα πρότυπα και ρόλους για να μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες του στο παρόν.
Η Μεθοδολογία της έρευνας
Η φιλοσοφία και ο σχεδιασμός της έρευνας βασίστηκαν στη φαινομενολογική προσέγγιση της ανθρώπινης εμπειρίας με σκοπό να κατανοηθεί, να περιγραφεί και να ερμηνευτεί εις βάθος η διαδικασία της μετάβασης στη συνταξιοδότηση. Η φαινομενολογία έχει τις ρίζες της στο φιλόσοφο του 18ου αιώνα Kant, ο οποίος έκανε διάκριση ανάμεσα στον κόσμο των «νοουμένων» και στον κόσμο των «φαινομένων», των συνειδητών εμπειριών. Στη συνέχεια ο Hurssel έθεσε τις βάσεις για τη μετατροπή της φαινομενολογίας σε ρεύμα σκέψης και μέθοδο στις επιστήμες του ανθρώπου. Συνεπώς, η έρευνα δεν προσπαθεί να περιγράψει τον κόσμο της πραγματικότητας όπως υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο παρατηρητή. Αντίθετα ο ερευνητής ενδιαφέρεται για το φαινομενολογικό πεδίο – πώς οι άνθρωποι βιώνουν τον κόσμο (Γεωργιάδου & Κωστίτση 2012, Cervone & Pervin ,2013, σ. 233, Μπρούζος, 2006, Robson , 2007, σ. 232).
Σκοπός και ερωτήματα της έρευνας
Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να διερευνήσει τη διαδικασία της επαγγελματικής μετάβασης που βιώνουν τέσσερις εκπαιδευτικοί που συνταξιοδοτήθηκαν τα τελευταία δύο χρόνια. Ειδικότερα, οι στόχοι της έρευνας άμεσα συνυφασμένοι με το γενικό σκοπό παρουσιάζονται με την μορφή των ακόλουθων ερευνητικών ερωτημάτων:
Ποια ήταν τα συναισθήματα των συμμετεχόντων κατά τη διαδικασία μετάβασης από την εργασία στη συνταξιοδότηση;
Πώς οι συμμετέχοντες βιώνουν την καθημερινότητά τους μετά τη συνταξιοδότηση;
Ποια είναι η αίσθηση νοήματος που προσδίδουν στη νέα φάση ζωής;
Ο σχεδιασμός της έρευνας
Η συλλογή των δεδομένων: Η συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκε με ατομική ημιδομημένη συνέντευξη (Robson, 2007, σ. 327. Φίλιας, 1998, σ.137), στα πλαίσια της οποίας διαμορφώθηκε οδηγός συνέντευξης, σύμφωνα με το σκοπό και την επισκόπηση της ελληνικής και διεθνούς βιβλιογραφίας για τη διαδικασία της μετάβασης από την εργασία στη συνταξιοδότηση . Βασικές θεματικές περιοχές που διαμορφώθηκαν μετά την πρώτη πιλοτική συνέντευξη ήταν: (α) όψεις της επαγγελματικής σταδιοδρομίας και ανάπτυξης, (β) η διαδικασία της συνταξιοδότησης και η συναισθηματική εμπειρία, (γ) η διαχείριση του ελεύθερου χρόνου.
Οι συμμετέχοντες: Ο σκοπός της παρούσας έρευνας είναι να διερευνήσει τις εμπειρίες που βιώνουν τρεις εκπαιδευτικοί κατά τη διαδικασία της μετάβασης από την εργασία στη συνταξιοδότηση, Όπως διαφάνηκε από τα παραπάνω, οι συμμετέχοντες στην έρευνα έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό το ίδιο επάγγελμα δια βίου και η επιλογή τους έγινε με κριτήριο το χρονικό όριο των δύο χρόνων εξόδου από το επάγγελμα τους. Ειδικότερα, πραγματοποιήθηκαν τέσσερις συνεντεύξεις, εκ των οποίων η πρώτη ήταν πιλοτική, ωστόσο για την ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας αξιοποιήθηκαν οι επόμενες τρεις συνεντεύξεις.
Η ανάλυση των δεδομένων της έρευνας: Ακολούθησε η ανάλυση των δεδομένων της συνέντευξης σύμφωνα με την τεχνική της ανάλυσης περιεχομένου με τη μέθοδο Mayring (περίληψη). Στην παρούσα έρευνα ως ενότητα ανάλυσης των δεδομένων που συγκεντρώσαμε από τις συνεντεύξεις αποτελεί η θεματική η σημασιολογική ανάλυση που μπορεί να καταγραφεί σε μία λέξη, φράση ή σε ολόκληρο κείμενο, σύμφωνα πάντα με τους στόχους της έρευνας. Επιπλέον, η ανάλυση αυτής της μορφής συνίσταται στην επιλογή και ορθολογική οργάνωση κατηγοριών που συμπυκνώνουν το ουσιώδες περιεχόμενο ενός δεδομένου κειμένου μιας επικοινωνίας (Robson , 2007, σ. 419). Οι θεματικές κατηγορίες και υποκατηγορίες που σχηματίστηκαν από την ανάλυση των δεδομένων της έρυενας είναι οι ακόλουθες:
Όψεις της επαγγελματικής σταδιοδρομίας και ανάπτυξης
Επαγγελματικός προσανατολισμός
Διορισμός
Σημαντικές αλλαγές του εκπαιδευτικού συστήματος
Επιμόρφωση
Ευχάριστες και δυσάρεστες αναμνήσεις
Η διαδικασία της συνταξιοδότησης
Λήψη απόφασης
Η συναισθηματική εμπειρία κατά τη διαδικασία της συνταξιοδότησης
Διαχείριση του ελεύθερου χρόνου
Αλλαγές στην καθημερινότητα
Μελλοντικά σχέδια
ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
Επαγγελματική σταδιοδρομία και ανάπτυξη – Μία Δια Βίου επιλογή
Η Τάνια συνταξιοδοτήθηκε σε ηλικία 50 ετών και είχε 29 χρόνια υπηρεσίας. Η τελική εππαγγελματική της επιλογή να ακολουθήσει το επάγγελμα της δασκάλας έγινε μετά την απόφαση μετακίνησής της από τη Σχολή Διοίκησης Επιχειρήσεων στην οποία είχε εισέλθει αρχικά με τις εισαγωγικές εξετάσεις στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής της ανάπτυξης δηλώνει ότι η δουλειά της αποτέλεσε το πάθος της, ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια που εισήλθε στο επάγγελμα. Ο σύζυγος της Τάνιας εξακολουθεί να εργάζεται ακόμα. Η συνέντευξη με την Τάνια πραγματοποιήθηκε 9 μήνες μετά τη συνταξιοδότησή της και σήμερα είναι 51 χρονών.
Ο Νίκος συνταξιοδοτήθηκε σε ηλικία 58 ετών, ενώ ολοκλήρωνε τα 35 χρόνια υπηρεσίας. Ο επαγγελματικός του προσανατολισμός από την εφηβική του ηλικία ήταν να ακολουθήσει το επάγγελμα του δασκάλου. Βασικός παράγοντας επιρροής προς αυτήν την προτίμηση και επιλογή αποτέλεσε το επάγγελμα των γονιών του, οι οποίοι ήταν και αυτοί δάσκαλοι. Σύμφωνα με τις δηλώσεις του, ο Νίκος κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής του ανάπτυξης βίωσε σημαντικές αλλαγές στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, δίνοντας έμφαση στο πέρασμα από το θεσμό του επιθεωρητή στο θεσμό του σχολικού συμβούλου, στην αλλαγή των σχολικών βιβλίων, στην επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, με κορύφωση την είσοδο της τεχνολογίας στην εκπαίδευση. Κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής του σταδιοδρομίας και ανάπτυξης ανέλαβε για πολλά χρόνια θέση ευθύνης στη σχολική μονάδα απ΄ όπου τελικά συνταξιοδοτήθηκε. Η συνέντευξη με το Νίκο πάρθηκε ένα χρόνο μετά τη συνταξιοδότησή του και σήμερα είναι 59 ετών.
Ο Λεωνίδας συνταξιοδοτήθηκε σε ηλικία 60 ετών και είχε 36 χρόνια υπηρεσίας. Σύμφωνα με την επαγγελματική καθοδήγηση οικείου καθηγητή του κατά την περίοδο αποφοίτησής του από τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η αρχική του επαγγελματική προτίμηση και επιλογή ήταν να γίνει γιατρός. Ωστόσο, επειδή δεν κατάφερε να εισαχθεί στην ιατρική σχολή στις πρώτες εισαγωγικές εξετάσεις, τον επόμενο χρόνο επηρεασμένος αφενός από τις επαγγελματικές επιλογές των συνομιλήκων που είχαν ακολουθήσει το επάγγελμα του δασκάλου αφετέρου των οικονομικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε, πήρε την απόφαση να ακολουθήσει κι εκείνος το επάγγελμα του δασκάλου. Κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής του ανάπτυξης βίωσε σημαντικές μεταρρυθμίσεις στο εκπαιδευτικό σύστημα που σύμφωνα με τις δηλώσεις του σηματοδότησαν τον εκδημοκρατισμό του σχολείου. Πέρασε από διάφορους ρόλους και θέσεις ευθύνης τους οποίους υπηρέτησε με συνέπεια και πάθος. Η συνέντευξη με το Λεωνίδα πραγματοποιήθηκε 4 μήνες μετά τη συνταξιοδότησήσή του και σήμερα διανύει τον 61ο χρόνο της ζωής του.
Η διαδικασία της μετάβασης στη συνταξιοδότηση
Η λήψη απόφασης
Η Τάνια, αν και είναι ηλικιακά νεότερη από τους συμμετέχοντες στην έρευνα, βρισκόταν σε προσυνταξιοδοτική τροχιά τρία χρόνια πριν πάρει την τελική της απόφαση. Κατά την περίοδο αυτή, αποφασίζει να προχωρήσει σε μία σειρά από προπαρασκευαστικές ενέργειες που θα τη διευκόλυναν να αντιμετωπίσει καλύτερα τα προβλήματα και τα διλήμματα που άπτονται μεταξύ εργασιακής και οικογενειακής ζωής. Η Τάνια έχει παιδί με αναπηρίες και οι αυξανόμενες ανάγκες φροντίδας και υποστήριξης του, την ωθούν να επιταχύνει τη διαδικασία της συνταξιοδότησης, μόλις η κοινωνικοασφαλιστική νομοθεσία το επιτρέψει. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια υπηρετεί στο Ολοήμερο Πρόγραμμα του σχολείου και σε Τμήματα Υποδοχής, όπου ο φόρτος εργασίας ήταν λιγότερος, αλλά και το ωράριο διαφορετικό. Κατά την περίοδο αυτή, της έλειψε αρκετά η διαδικασία της διδασκαλίας καθώς στα άλλα τμήματα του σχολείου κυριάρχο στοιχείο αποτελεί η εξατομικευμένη διδακτική υποστήριξη και φροντίδα. Με αυτόν τον τρόπο βίωσε πιο ομαλά την απεμπλοκή της από το επάγγελμα. Η Τάνια ήταν αντιμέτωπη καθημερινά με το δίλημμα: δουλειά ή το παιδί;
Περισσότερο μπορώ να πω ότι μου έλειψε τότε μπορώ να πω η αίσθηση αυτή η ανάγκη της επαφής με τα παιδιά ήταν μέσα στην τάξη τότε μου έγινε αισθητή η απουσία να είμαι σε μια τάξη, να είμαι δασκάλα και να με ακούν τα παιδιά γιατί εντάξει η τάξη υποδοχής είναι ένα ατομικό φροντιστήριο, η τάξη πάλι το ολοήμερο είναι σαν να φροντίζεις και να έχεις την έγνοια των παιδιών, η διαδικασία της διδασκαλίας όμως είναι κυρίως μέσα στην τάξη και τότε μου έλειψε (Τάνια)
Η απόφαση ήταν βέβαια εξ ανάγκης για μένα, γιατί υπήρχαν σοβαρά προβλήματα υγείας με το παιδί, ένα παιδί ανάπηρο που έχω, οπότε έπρεπε να επιλέξω γιατί δεν είχα άνθρωπο να το φροντίσει. Δουλειά ή το παίδί; Έτσι αναγκαστικά πήρα απόφαση, γιατί προταιρεότητα στη ζωή μου έχει η οικογένειά μου (Τάνια)
[…]δε θα βγαινα τόσο νωρίς και πάντα θα αχολιόμουνα με κάτι, γιατί πιστεύω ότι είμαι άνθρωπος δραστήριος και δεν μπορώ να κάτσω ήσυχα, οπότε θα ‘χα πάντα να κάνω σίγουρα, αλλά τώρα οι ανάγκες σε κατευθύνουν , άλλα θέλει κανείς να κάνει κι άλλα του τυχαίνουν να κάνει (Τάνια)
Ο Νίκος δηλώνει ότι βρσκόταν πολύ κοντά στο ηλικιακό ώριο και στα χρόνια εργασίας. Η απόφασή του ήταν ώριμη και απόσταγμα διερεύνησης της κοινωνικοασφαλιστικής νομοθεσίας και των οικονομικών συνθηκών για τη συνταξιοδότηση. Σκέφτεται μάλιστα, ότι όταν κάποιος ετοιμάζεται για την έξοδο απ΄το επάγγελμα, παράλληλα έχεις να διαχειριστεί θέματα που άπτονται με τα παιδιά του, όπως να αρραβωνιάσει, να παντρέψει:
Την απόφαση αυτήν την πήρα γιατί είχα πιάσει αρκετό χρόνο ηλικίας, και ταυτόχρονα είχα και τα χρόνια υπηρεσίας (Νίκος)
[…] όταν φεύγεις, την ίδια στιγμή ετοιμάζεσαι να παντρέψεις, ετοιμάζεσαι να αρραβωνιάσεις , εκείνη τη στιγμή λοιπόν πρέπει να έχεις τη δυνατότητα την οικονομική δυνατότητα …
Ο Λεωνίδας επιθυμούσε να εξαντλήσει το μέγιστο ηλικιακό όριο στην εργασία, αλλά αντικειμενικοί λόγοι είχαν ως αποτέλεσμα να επιβάλουν και εν τέλει να επιταχύνουν το ρυθμό και τη διαδικασία της συνταξιοδότησής του, καθώς δεν υπήρχε άλλος λόγος παραμονής στον εκπαιδευτικό κλάδο. Δυσκολεύεται να πάρει την απόφαση για να εγκαταλείψει το χώρο της εκπαίδευσης. Παλινδρομεί και ανακαλεί την αρχική του αίτηση για συνταξιοδότηση, αλλά στη συνέχεια, σκιαγραφώντας αυτήν την ενέργεια ως αδόκιμη και σκεπτόμενος τον οικονομικό του σχεδιασμό και την ασφαλιστική νομοθεσία, προχωράει στην οριστική απόφαση να συνταξιοδοτηθεί:
Το είδα το θέμα πάρα πολύ ψύχραιμα και είπα ότι πρέπει να αποχωρήσω. Εντέλει ήταν και μία φυσιολογική κατάληξη (Λεωνίδας)
σκεπτόμενος ψυχρά και ψύχραιμα το συμφέρον μου ως εργαζομένου […] έδωσα οδηγία να προχωρήσει η συνταξιοδότησή μου, διότι έχει κλείσει ο κύκλος της ζωής μου στο χώρο της εκπαίδευσης. Ήταν δηλ. και μία φυσιολογική έξοδος (Λεωνίδας).
Η συναισθηματική εμπειρία της μετάβασης
Η Τάνια περιγράφει την περίοδο αμέσως μετά την συνταξιοδότηση ως φάση ηρεμίας και έλειψης εργασιακού άγχους που προκαλούσε η καθημερινή ρουτίνα του σχολείου. Επιπλέον, νιώθει επαγγελματική ολοκλήρωση αναστοχαζόμενη τα χρόνια της επαγγελματικής σταδιοδρομίας και ανάπτυξης, δηλώνοντας ότι τα χρόνια αυτά ήταν πλούσια σε εμπειρίες και προσφοράς απέναντι σε αυτά που πίστευε ότι έπρεπε να προσφέρει μέσα από το ρόλο της ως δασκάλα.
Ε…για μένα η δουλειά μου ήταν το πάθος μου (Τάνια)
πιστεύω ότι τα χρόνια της σχολικής ζωής ήταν γεμάτα, κάπου δηλ. πιστεύω ότι ολοκλήρωσα (Τάνια)
κι έτσι τα τελευταία χρόνια με προβλημάτισε τι θα κάνω και πώς θα τα καταφέρω με την οικογένειά μου και το πρόβλημα που είχα αυτό κι έτσι δεν με άγχωσε αυτό, μπορώ να πω ένιωσα πιο ήρεμη (Τάνια)
Ήθελα εγώ να ήμουν ικανοποιημένη από αυτό που ήθελα να έχω και να προσφέρω στα παιδιά (Τάνια).
Ο Νίκος νιώθει την αίσθηση της ελευθερίας στη διαχείριση του χρόνου του μετά τη συνταξιοδότηση. Το εργασιακό άγχος έχει αμβλυνθεί σημαντικά, η σκέψη ελευθερώθηκε από όλες τις παλιές πληροφορίες και τώρα μπορεί να στραφεί σε άλλα ενδιαφέροντα. Ο Νίκος αναστοχάζεται θετικά την εργασιακή του πορεία και ανάπτυξη και την προσφορά του στο χώρο της εκπαίδευσης, ωστόσο όπως υποστηρίζει αυτό δεν μπορεί να στοιχειώσει τη συνέχεια της ζωής. Ο Νίκος αναγνωρίζει τη συνέχεια της ζωής εστιάζοντας τη δραστηριότητά του σε δύο βασικές κατευθύνσεις: Επιστροφή στη φύση και την οικογένεια.
άδειασε το μυαλό μας, ξεκουράστηκε και στράφηκε σε καινούρια ενδιαφέροντα (Νίκος)
Ναι, το σημαντικό είναι ότι έχει φύγει το άγχος, το οποίο μες στην υπηρεσία ήταν απρόβλεπτο (Νίκος)
Τώρα είναι κάτι καινούριο μπροστά μας , κάτι εντελώς διαφορετικό, το βιώσαμε, το βιώνουμε, προχωράμε (Νίκος)
Ο Λεωνίδας, διαχειρίζεται την περίοδο μετάβασης στη συνταξιοδότηση μέσα από αντιφατικά συναισθήματα χαράς, λύπης και αισιοδοξίας για την νέα περίοδο ζωής που βρίσκεται μπροστά του. Αναστοχάζεται την εργασιακή του σταδιοδρομία και σκιαγραφεί με διάθεση αυτοκριτικής την προσωπικότητά του μέσα από τους διαφορετικούς ρόλους που υπηρέτησε. Δούλεψε πολύ σκληρά, μάθαινε από τα λάθη του, ήταν δίκαιος, αλλά απαιτητικός και θέλησε να προσφέρει τα μέγιστα στο χώρο του δημόσιου σχολείου. Ο Λεωνίδας βιώνει την απώλεια, νιώθοντας αρχικά ότι δεν υπάρχει ζωή πέρα από το χώρο εργασίας. Κατανοεί ότι αυτό είναι λάθος και αποδέχεται, ότι όσο κι αν αγαπά κανείς το επάγγελμά του ο παράγοντας του χρόνου σε οδηγεί στην έξοδο. Ο Λεωνίδας σκέφτεται ότι όλα έχουν αρχή και τέλος.
αλλά έρχεται και ψυχρή πραγματικότητα …όσο και ν΄αγαπάς αυτό που κάνεις ο παράγοντα του χρόνου σε οδηγούν στην έξοδο. Όλα έρχουν αρχή και τέλος (Λεωνίδας).
νόμιζα ότι δεν υπάρχει αύριο και ζωή πέρα από το χώρο δουλειάς μας, όμως αυτό είναι λάθος εκτίμηση, τώρα είμαι πάρα πολύ χαρούμενος , χαρούμενος, δηλ. έχω βρει να κάνω κάποια άλλα πράγματα (Λεωνίδας).
δε μπορώ να κάνω δηλώσεις ότι θα κάνω πράγματα, δε μπορώ να κάνω δηλώσεις ότι θα ξεκινήσω το έχω αποδεχτεί και μοιρολατρικά και φυσιολογικά και αντικειμενικά εντάξει τι θα κάνω, μπορεί και τίποτα (Λεωνίδας).
Γεμίζοντας τον ελεύθερο χρόνο
Αν και πολλοί άνθρωποι αντιλαμβάνονται τη συνταξιοδότηση ως μία ήρεμη περίοδο ζωής, η έρευνα δείχνει ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι προσέγγισης της συνταξιοδότησης περιλαμβανομένης να παραμείνει κανείς δραστήριος εξίσου όπως και τα προηγούμενα χρόνια (Feldman, 2010). Ανοίγοντας την αρχή ενός καινούριου κεφαλαίου, οι συμμετέχοντες στην έρευνα προσπαθούν να δομήσουν το νέο κεφάλαιο, το οποίο συνδέεται στενά με τις προσδοκίες, τους στόχους και το σχεδιασμό πριν τη σύνταξη.
Για την Τάνια, το πλαίσιο της οικογένειας, αποτελεί τον καθοριστικό παράγοντα διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου της. Η περίοδος μετά την συνταξιοδότηση αποτελεί γι΄αυτήν περίοδο ηρεμίας και σημαντικής στροφής προς την οικογένεια, την οποία αντιμετωπίζει με χαρά και αισιοδοξία, χωρίς να παραμένει συνδεμένη με το χώρο εργασίας της. Ένα χρόνο σχεδόν μετά τη συνταξιοδότησή της δηλώνει ότι τις λείπουν στιγμές της της σχολικής ζωής:
Προσπαθώ, στο χρόνο που έχω προσπαθώ αλλά γύρω γιατί γύρω από την οικογένειά μου, προσπαθώ, δε νιώθω πνιγμένη ότι επειδή μπήκα στο σπίτι νιώθω πνιγμένη όχι προσπαθώ να χαίρομαι το χρόνο μου (Τάνια)
τα τελευταία χρόνια βέβαια τώρα που πέρασε ο καιρός μπορώ να σου πω ότι μου έλειψε περισσότερο, δηλ.γιορτές για πρώτη φορά μπορώ να σου πω ότι από το Σεπτέμβριο μου έλειψαν πιο πολύ τα Χριστούγεννα , ήτανε η πρώτη αντίδραση μου έλειψαν τα παιδιά, οι γιορτές αυτό που κάναμε το να ζήσουμε τις γιορτές, που τις ζούσαμε μέσα στην τάξη(Τάνια)
Ο Νίκος αναζητά νέες ισορροπίες και προσπαθέι να ξαναδομήσει το χρόνο του, μέσα από την ερασιτεχνική ενασχόλησή του με τη φύση και την καλλιέργεια της γης, παραμένοντας χαλαρά συνδεδεμένος με το χώρο εργασίας του. Σύμφωνα με τις δηλώσεις του, η έλλειψη επαρκούς χρόνου κατά τη διάρκεια της εργασιακής πορείας είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση της δρασηριότητας σε άλλα ενδιαφέροντα όπως είναι η ενασχόληση με την καλλιέργεια της γης, αλλά και ο ελλειπής χρόνος με την οικογένεια:
άδειασε το μυαλό μας, ξεκουραστήκε και στράφηκε σε καινούρια ενδιαφέροντα, τα οποία υπήρχαν πάντα, αλλά δεν μπορούσαν να αξιοποιηθούν με τη λογική ότι δεν υπήρχε ο χρόνος για την ικανοποίση άλλων δρασηριοτήτων
[…] με τη λογική ότι η ζωή δίπλα στη φύση και ταυτόχρονα η ενασχόληση με την οικογένεια θα μας γεμίσει (Νίκος).
Παράλληλα, ο Νίκος βιώνει πολύ θετικά την επικοινωνία που διατηρεί με τον εργασιακό του χώρο τουλάχιτον μία φορά το μήνα, δείχνει πρόθυμος να προσφέρει την εμπειρία του στην επίλυση προβλημάτων που παρουσιάζονται στη σχολική μονάδα, ενώ παράλληλα απολαμβάνει την επικοινωνία με το κοινωνικό δίκτυο των εκπαιδευτικών-γονέων & μαθητών κατά τη διάρκεια σημαντικών εορταστικών εκδηλώσεων. Ενδιαφέρεται να ασχοληθεί με τα κοινά σε μικροεπίπεδο όπως είναι η γειτονιά και ο τόπος του:
Για αυτό το έχω βάλει σαν πρόγραμμα, μια δυο φορές το μήνα κι ειδικά όταν έχουν εκδηλώσεις [….] Και θα κρατιέται όσο υπάρχει η λογική ότι μπορώ, αλλά η επαφή με τον εκπαιδευτικό χώρο παραμένει παίρνω τη δόση μου που λένε (Νίκος)
[…] με ενδιαφέρει να ασχολούμαι με τα κοινά. Αλλά όχι σε μεγάλα επίπεδα δηλ. δημοτικοί σύμβουλοι και τα λοιπά και τα λοιπά , αυτό που μετράει τώρα για μένα είναι η γειτονιά, είναι τα τοπικά συμβούλια …
Ο Λεωνίδας επιθυμεί να είναι δραστήριος και ενεργός στη νέα φάση ζωής, προσπαθώντας να διαχειριστεί όσο μπορεί πιο ευχάριστα τον ελεύθερο χρόνο του. Το περιβάλλον της πόλης αποτελεί ανασταλτικό παράγοντα ως προς τη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου. Αναζητά διεξόδο προς το φυσικό περιβάλλον και τις αγροτικές καλλιέργειες, οι οποίες του προσδίδουν χαρά και δημιουργικότητα. Το πλαίσιο της οικογένειας αποτελεί επίσης έναν άλλο τομέα που επιθυμεί να αφιερώσει το χρόνο του. Οι αυξημένες εργασιακές απαιτήσεις είχαν στερήσει αρκετό χρόνο από την οικογένειά του και νιώθει την ανάγκη να τον αναπληρώσει. Νιώθει αναστατωμένος από την απώλεια της εργασιακής του ταυτότητας και δε δηλώνει μεγαλεπίβολα σχέδια για το μέλλον. Η ενασχόληση με τα κοινά, τοπική αυτοδιοίκηση συλλόγους δεν εμπεριέχονται στα μελλοντικά του σχέδια. Ο Λεωνίδας αναζητά/προσδοκά την ειρήνη της καθημερινότητας και τη ζωή. Η ζωή συνεχίζεται, αναφέρει…
Το διάστημα τώρα από τη συνταξιοδότησή μου ασχολούμαι με τα αγροτικά μου και ξεκινάνε λίαν πρωί απ΄το χάραμα μέχρι αργά το βράδυ, γιατί έχω τόση ενέργεια που δεν μπορώ να είμαι αδρανής
να δώσω περισσότερο χρόνο στον εαυτό μου και στην οικογένειά μου στους δεσμούς με τα παιδιά μου και τη γυναίκα μου κάτι το οποίο τους είχα στερήσει
η ζωή συνεχίζεται με τις μικρές χαρές της, τις μεγάλες χαρές την ειρήνη της καθημερινότητας και τη ζωή δηλ. η ζωή συνεχίζεται
ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ-ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Επαγγελματική σταδιοδρομία και ανάπτυξη – Μία Δια Βίου επιλογή
Η θεματική κατηγορία «επαγγελματική σταδιοδρομία και ανάπτυξη» αποτελεί την εισαγωγική φάση κατά τη διαδικασία της συνέντευξης, εξαιρετικής σπουδαιότητας για την ανάλυση των δεδομένων. Η επιλογή και άσκηση επαγγέλματος αποτελεί ένα διαρκές ζητούμενο από την εφηβεία μέχρι και το τέλος της μέσης ενήλικης ζωής (Feldman, 2010, σ, 74, 175). Αν και οι σύγχρονες μορφές εργασίας χαρακτηρίζονται από πολυπλοκότητα και αλλαγή, οι συμμετέχοντες στην έρευνα βίωσαν μία συνεχή πορεία της αρχικής επαγγελματική τους επιλογής. Οι επαγγελματικές τους επιλογές οφείλονται κυρίως σε παράγοντες επιρροής από την οικογένεια όπως στην περίπτωση του Νίκου και από το σχολείο σύμφωνα με τις δηλώσεις του Λεωνίδα. Όμως, κατά τη διάρκεια της επαγγελματικής τους ανάπτυξης και σταδιοδρομίας βίωσαν σημαντικές αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα και κατ΄ επέκταση κοινωνικές, στις οποίες επέδειξαν προσαρμοστικότητα, επαγγελματική ανάπτυξη και υποστήριξη από τις θέσεις ευθύνης που υπηρέτησαν. Οι αλλαγές στο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό πλαίσιο της εργασίας ενθάρρυναν την απόφασή τους για συνταξιοδότηση, ωστόσο ο Λεωνίδας και ο Νίκος ήταν πολύ κοντά στο ηλικιακό όριο και στα χρόνια υπηρεσίας. Επιπλέον, οι επαγγελματικές επιλογές συνδέονται άμεσα με την επαγγελματική ικανοποίηση και σ΄ ένα ευρύτερο πλαίσιο μετά τη συνταξιοδότηση είναι άρρηκτα δεμένες με την ικανοποίηση από τη ζωή (Blustein, 2008, Feldman 2010, 181, Jonsson et al, 2000, Osborne, 2012).
Η λήψη απόφασης
Η λήψη επαγγελματικών αποφάσεων, αν και διαφοροποιείται από την ατομική περίσταση, ωστόσο αναδεικνύεται μία πολυδιάστατη, συναισθηματικά φορτισμένη διαδικασία και αποτελεί βασικό στάδιο κατά την προσυνταξιοδοτική περίοδο. (Jonsson et al, 2000, Pettican & Prior, 2011, Osborne, 2012). Σύμφωνα με τις δηλώσεις και τις εμπειρίες των συμμετεχόντων, τη λήψη απόφασης για τη συνταξιοδότηση μπορεί να επηρεάσουν παράγοντες που σχετίζονται με το πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο και τα χαρακτηριστικά της εργασίας ή παράγοντες που σχετίζονται εκτός εργασίας. Η χρονολογική ηλικία και η εργασιακή πληρότητα αποτελεί έναν από τους παράγοντες που μπορούν να οδηγήσουν τα άτομα σε μια φυσιολογική απεμπλοκή απ΄ το επάγγελμά τους (Beehr, Clazer, Nielson & Farmer, 2000, Feldman, 2010, σ. 312). Για την Τάνια, βασικός παράγοντας επιρροής στη λήψη απόφασης για τη συνταξιοδότηση αποτέλεσε το οικογενειακό πλαίσιο και η ανάγκη αυξημένης φροντίδας μέλους της οικογένειας. Σύμφωνα με τους Beehr et al (2000), αυτό πιθανόν να συνδέεται και με παράγοντες που συνδέονται με τις διαφορές των δύο φύλων. Ο Λεωνίδας βίωσε την απαγκίστρωση από τον επαγγελματικό του ρόλο, αρχικά ως αναγκαστική λόγω των αντικειμενικών εκπαιδευτικών αλλαγών που τον ώθησαν να επιταχύνει τις διαδικασίες, ενώ ο Λεωνίδας οδηγήθηκε σε μία ομαλή απόφαση για τη συνταξιοδότησή του.
Για όποιον λόγο και να βγαίνουν στη σύνταξη οι νέοι συνταξιούχοι διανύουν μία μεταβατική περίοδο η οποία ξεκινάει με ένα τέλος (ending). Ακόμα και οι πιο θετικές αλλαγές στη ζωή μας μπορεί να είναι δύσκολες χωρίς το κατάλληλο τέλος και αποτελεί το πρώτο και όχι το τελευταίο στάδιο της διαδικασίας, όπου το άτομο θα πρέπει να σπάσει παλιά πρότυπα, χώρους και ρουτίνες (Bridges, 2004, Kloep & Hendry, 2007, Osborne, 2012).
Η συναισθηματική εμπειρία της μετάβασης
Όλοι οι συμμετέχοντες στην ερευνητική διαδικασία, αν και βρίσκονται σε διαφορετική φάση μετά τη συνταξιοδότηση, τείνουν να αναπτύσσουν αξιολογικές κρίσεις για την επαγγελματική τους σταδιοδρομία και ανάπτυξη. Σύμφωνα με τον Bridges (2004) πρόκειται για την ουδέτερη ζώνη (neutral zone) της μετάβασης κατά την οποία τα άτομα προσπαθούν να απεμπλκούν απ’ το παλιό και να συνδεθούν με το καινούριο, αναζητώντας εναλλακτικές λύσεις για να επιβιώσουν στο παρόν.
Κατά την περίοδο μετάβασης από την εργασία στη συνταξιοδότηση, τα άτομα βιώνουν μια σειρά από απώλειες (losses). Η απώλεια της επαγγελματικής ταυτότητας, η οποία δομείται από την εφηβική ηλικία, αποτελεί την πιο σημαντική απώλεια, αν το άτομο που πρόκειται να συνταξιοδοητηθεί δεν έχει προετοιμαστεί να αντιμετωπίσει το νέο τρόπο ζωής. Το ερώτημα «Ποιος/α είμαι;» και πώς προσδιορίζεται το άτομο τώρα σε σχέση με τον εαυτό του και στη συνέχεια απέναντι στους άλλους, ενδεχομένως να δημιουργήσουν αρχικά κάποιο κενό. Επιπλέον, ο χρόνος, ο χώρος, οι φίλοι και γενικότερα η δoμή της ζωής με επίκεντρο την εργασία μπορεί να χαθούν. Επίσης, άτομα που κατέχουν υψηλότερη επαγγελματική και κοινωνική θέση, μπορεί να βιώσουν μεγαλύτερο κενό από την απώλεια της ταυτότητας, όπως την περίπτωση του Λεωνίδα (Osborne 2012, Feldman 2010).
Ωστόσο, δε βιώνουν όλοι τις απώλειες με τον ίδιο τρόπο. Το είδος της εργασίας, οι εργασιακές συγκρούσεις, η στάση του ατόμου απέναντι στην εργασία, η επαγγελματική ανάπτυξη αποτελούν σημαντικούς παράγοντες που μπορούν να επηρρεάσουν θετικά ή αρνητικά στην απώλεια της επαγγελματικής του ταυτότητας (Osborne, 2010). Ο Λεωνίδας τη συγκεκριμένη περίοδο μετάβασης βιώνει την απώλεια της ταυτότητας μέσω δυσλειτουργικών σκέψεων και συναισθημάτων (Beck & Weishaar, 1989, όπ. αναφ. στο McLeod, 2003, σ. 182), η Τάνια βιώνει πληρότητα από την επαγγελματική της πορεία, ο Νίκος νιώθει ικανοποίηση κι έχει επιλέξει τη χαλαρή αλλά ουσιαστική επαφή γι΄αυτόν με το χώρο εργασίας του. Πολλές έρευνες σ΄αυτό το σημείο εστιάζουν το ενδιαφέρον τους στη σχέση αυτοεκτίμησης και ικανοποίησης από τη ζωή ( Reitzes, Murtan & Fernandez, 1996).
Γεμίζοντας τον ελεύθερο χρόνο
Ωστόσο, η ανάπτυξη της ταυτότητας του ατόμου περιλαμβάνει όψεις εκτός εργασίας που εξακολουθούν και παραμένουν βιώσιμες μετά τη συνταξιοδότηση (Feldman 2010, Osborne 2010). Η έμφαση στο ρόλο του γονέα στη νέα φάση ζωής διαφαίνεται σε όλους τους συμμετέχοντας, ωστόσο στην περίπτωση της Τάνιας κυρίαρχο στοιχείο αποτελεί η έννοια της φροντίδας. Επιπλέον η αναζήτηση νέων ενδιαφερόντων σε στοιχεία της ταυτότητας που υπήρχαν αλλά δεν υπήρχε ο χρόνος για να καλλιεργηθούν και να αναπτυχθούν περαιτέρω αποτελούν σημαντικά στοιχεία για τη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου. Ο Νίκος και ο Λεωνίδας έχουν δομήσει και επαναπροσδιορίσει το νέο τρόπο ζωής με τη στροφή του ενδιαφέροντος προς τη φύση και την καλλιέργεια της γης. Ωστόσο, ανάμεσα στους δύο συμμετέχοντες έχει ενδιαφέρον να δούμε πώς αντιλαμβάνονται το χρόνο. Ο Λεωνίδας διατηρεί ένα γρήγορο και αυστηρό ρυθμό δραστηριότητας από το πρωί μέχρι αργά το βράδυ, ενώ ο Νίκος δηλώνει έναν πιο αργό ρυθμό απασχόλησης.
Η διαχείριση του ελεύθερου χρόνου για τους συμμετέχοντες στην έρευνα προσδίδει μία αίσθηση νοήματος (meaningful) και αποτελεί τη συνέχεια (continuity) της ζωής και μια νέα αρχή (Feldman 2010, 303-306, Jonsson et al, 2000, Kloep & Hendry, 2007, Osborne, 2010, Pettican & Prior, 2012). Ο Νίκος δηλώνει ότι έχει διοχετεύσει την ενέργειά του κάνοντας στροφή σε ενδιαφέροντα/ρόλους που υπήρχαν πριν τη συνταξιδότηση και ενδεχομένως όταν δοθεί η ευκαιρία να ασχοληθεί και με τον εθελοντισμό σε μικροεπίπεδο, ο Λεωνίδας εκδηλώνει την ανάγκη για διοχετεύσει την ενέργεια προς άλλες κατευθύνσεις που να προσδίδουν νόημα στη συνέχεια της ζωής, ενώ η Τάνια έχει σαφή κατεύθυνση προς το οικογενειακό πλαίσιο. Στα πλαίσια της ευρείας έννοιας της επαγγελματικής ανάπτυξης η σταδιοδρομία κάθε ατόμου είναι μοναδική και περιλαμβάνει την ενοποίηση της εργασίας και με άλλους ρόλους όπως την οικογένεια, κοινότητα και ελεύθερο χρόνο (Nathan & Hill, 2006).
Συμπερασματικά, θα θέλαμε να επισημάνουμε ότι το παρόν άρθρο επιχείρησε να διερευνήσει τις εμπειρίες της μετάβασης από την εργασία στη συνταξιοδότηση που βιώνουν τρεις εκπαιδευτικοί, δίνοντας έμφαση στις ψυχολογικές συνέπειες της συνταξιοδότησης. Το ενδιαφέρον της έρευνας στον ελληνικό χώρο είναι περιορισμένο, καθώς λόγω των οικονομικών και κοινωνικών μεταβολών που δέχεται η ελληνική κοινωνία, η έμφαση δίνεται αποκλειστικά στους οικονομικές αλλαγές μετά τη συνταξιοδότηση. Ελπίζουμε το παρόν άρθρο να αποτελέσει έναυσμα για περαιτέρω έρευνα και πρακτικές εφαρμογές. Από την ανάλυση των αποτελεσμάτων της έρευνας αναδεικνύεται, ότι η αίσθηση νοήματος που προσδίδουν οι συμμετέχοντες στη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου είναι το κλειδί για τη συνέχεια της ζωής και μια νέα αρχή. Ο William Bridges (2004) υποστηρίζει ότι η διαδικασία της μετάβασης θα μπορούσε να ειδωθεί σύμφωνα με τις τέσσερις εποχές και τις εναλλαγές που συμβαίνουν στη φύση ως ένα πλαίσιο για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τι επηρεάζει τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά μας, να νοηματοδοτήσουμε και να ενσωματώσουμε αυτές τις αλλαγές. Μαθαίνοντας να παρατηρούμε και να βιώνουμε τις αλλαγές των εποχών στη ζωή μας από το φθινόπωρο (τέλος), στο χειμώνα (βιώνοντας τον πόνο) και στην άνοιξη (νέα αρχή) μπορούμε να αισθανθούμε μία ανανεωμένη ενέργεια και ελπίδα και μια ανανεωμένη επιθυμία για ανάπτυξη.
Ευχαριστίες
Ευχαριστούμε πολύ τους συμμετέχοντες στην έρευνα που ανταποκρίθηκαν στην πρόσκληση για συνέντευξη και βοήθησαν στην υλοποίησή της, αλλά και όλους εκείνους που μοιράστηκαν τις ανησυχίες μου και ενθάρρυναν την εκκίνησή της.
Σημειώσεις τέλους και Βιβλιογραφία
[1] Για την εξασφάλιση της ανωνυμίας των συμμετεχόντων, τα ονόματα είναι πλασματικά
Beehr, Α. Τ., Glazer, S., Nielson, L. N & Farmer, J. S. (2000). Work and Non work Predictors of Employees Retirement Ages’. Journal of Vocational Behavior, Vol. 57, pp 206–225. (Ανακτήθηκε από:http://www.ouderenenarbeid.uhasselt.be/Documenten/artikel%20Beehr%20Glazer%20Nielson%20Farmer.pdf
Blustein, D. L. (2008). The role of work in psychological health and well-being: A conceptual, historical, and public policy perspective. American Psychologist, 63, pp 228-240
Bridges, W. (2004). Transitions: Making sense of life’s changes (2nd ed.). New York: Addision-Wesley
Cowan, P. & Hetherighton, M. (1991). Family Transitions. Advances in Family Research. Lawrance Erlbaum Associates
Dittman, Μ. (2004). A new face to retirement. Monitor Staff, Vol 35, No. 10 (Ανακτήθηκε από: http://www.apa.org/monitor/nov04/retirement.aspx
Ευρωπαϊκή Επιτροπή (2012). Η συμβολή της ΕΕ στην ενεργό γήρανση και την αλληλεγγύη μεταξύ των γενεών. Λουξεμβούργο: Υπηρεσία Εκδόσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Feldman, S, R. (2010). Εξελικτική Ψυχολογία και Δια Βίου Ανάπτυξη. Τόμος Β΄ (Επιστημ. επιμέλεια: Ηλίας Γ. Μπεζεβέγκης). Αθήνα. Gutenberg
Hatchison, D., E. (2011). A Life Course Perspective. In E D. Hatchison & Contributors (Eds) Dimensions of Human Behavior. The Changing Life Course. Sage. US.A
Jonsson, H., Borell, L & Sadlo G. (2000). Retirement: An occupational transition with consequences for temporality, balance and meaning of occupations. Journal of Occupational Science, Vol. 7, pp 29-37
Κάντας, Α & Χαντή, Α. (1991) Ψυχολογία της Εργασίας, Θεωρίες Επαγγελματικής Ανάπτυξης, Στοιχεία Συμβουλευτικής. Αθήνα. Ελληνικά Γράμματα
Kim, J. E & Moen, P. (2002). Retirement transitions, gender, and psychological well-being: A life course ecological model. Journals of Gerontology, Vol. 57B, pp 212–222.
Kloep, M. & Hendry, L. B. (2007). Retirement: A new beginning?. The Psychologist .Vol. 20, pp 742-745 ( Ανακτήθηκε από: thepsychologist.bps.org.uk)
McLeod. J. (2003). Εισαγωγή στη Συμβουλευτική. Αθήνα. Μεταίχμιο
Μπρούζος, Α. (2004). Προσωποκεντρική Συμβουλευτική. Θεωρία, Έρευνα και Εφαρμογές. Αθήνα.Τυπωθήτω – Γ. Δαρδανός
Nathan, R. & Hill, L. (2006). Επαγγελματική Συμβουλευτική. Ησυμβουλευτική Προσέγγιση της Επαγγελματικής Επιλογής και Σταδιδορομίας. (Μετάφραση: Δ. Σιδηροπούλου-Δημακάκου). Αθήνα. Μεταίχμιο
Osborne W., J (2012). Psychological Effects of the Transition to Retirement. Canadian Journal of Counselling and Psychotherapy. Vol. 46, pp 45–58
Παπασταμάτης. Α. (2010). Εκπαίδευση Ενηλίκων για Ευπαθείς Κοινωνικές ομάδες. Αθήνα. Ι. Σιδέρης
Cervone, D & Pervin, A. L. (2013). Θεωρίες Προσωπικότητας. Έρευνα και Εφαρμογές. (Επιστημονική Επιμέλεια – Πρόλογος: Ανδρέας Μπρούζος) Αθήνα: Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός.
Pettican, A. & Prior, S. (2011). ‘It’s a new way of life’: an exploration of the occupational transition of retirement. British Journal of Occupational Therapy, Vol. 74 (1), 12 -19
Reitzes, C. D., Murtan, J. E. & Fernandez, E. M. (1996). “Preretirement Influences on Postretirement Self-Esteem. Journal of Gerontology: SOCIAL SCIENCES , 51: 8.
Robson, C. (2007). Η Έρευνα του Πραγματικού Κόσμου. Αθήνα. Gutenberg
Roncaglia, I (2006). Retirement as a career transition in ballet dancers. Int J Educ Vocat Guid , Vol. 6,181–193
Walker, A. (2002). Strategy of Active Aging. International Social Security Review, Vol. 55΅, pp 121-139
Φίλιας, Β. (1998). Εισαγωγή στη μεθοδολογία και στος Τεχνικές των Κοινωνικών Επιστημών. Αθήνα. Gutenberg