ISSN:1792-2674
Λυμπέρη Δήμητρα
dimitralimperi@gmail.com
Εκπαιδευτικός ΠΕ 02
Περίληψη
Σε αυτό το άρθρο, το κύριο ενδιαφέρον μας στρέφεται στο πώς θα μπορούσαμε, στο πλαίσιο μίας ομάδας, να ευαισθητοποιηθούμε και να συνειδητοποιήσουμε κομβικά σημεία στο πλέγμα του εκφοβισμού και της βίας. Ενεργοποιηθήκαμε μέσα από τις τεχνικές της εκφραστικής γραφής και καταγράψαμε τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις εντυπώσεις και τις οπτικές μας. Ως ενδιάμεσο ανάμεσα στα προσωπικά μας βιώματα και την εκφραστική γραφή αξιοποιήσαμε, μέσω της κατευθυνόμενης ανάγνωσης, δύο διηγήματα από το “Μίλα μη φοβάσαι” της Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου [1]. Το παρόν άρθρο παρουσιάστηκε ως καλή πρακτική στο πλαίσιο της αυτομόρφωσής μας στην 1η ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ (Συνέδριο) ΔΙ.Π.Ε Χανίων «Η φωνή των εκπαιδευτικών και των διοικητικών ‘από τα κάτω’: Ανοίγουμε τις πόρτες μας, μιλάμε για το έργο μας, ανταλλάσσουμε πρακτικές, δημιουργούμε κοινότητες μάθησης…». Το πιο κατάλληλο πλαίσιο για την παρουσίαση της δράσης, καθώς τα βήματα της συγκεκριμένης δράσης ευαισθητοποίησης τελούνται “από τα κάτω”, από την ενεργοποίηση σκέψεων και συναισθημάτων, με ξεχωριστό τρόπο στο κάθε άτομο, σε αλληλεπίδραση με το πώς σκέφτεται και έχει διαμορφώσει την προσωπικότητά του.
Λέξεις κλειδιά: δράση ευαισθητοποίησης, τεχνικές εκφραστικής γραφής
1. Εισαγωγή
Ο τίτλος του άρθρου περιλαμβάνει τους όρους “βία” και “εκφοβισμό”, με διάφορες μορφές τους είναι παρούσες στην καθημερινότητά μας και μας εμπλέκουν σε μία διαδικασία επαγρύπνησης και πρόληψης. Περιλαμβάνει και τον όρο “τεχνικές της εκφραστικής γραφής”, ο οποίος χρειάζεται να προσδιοριστεί. Το κύριο ερώτημα του άρθρου είναι πώς τεχνικές της εκφραστικής γραφής λειτουργούν ως προς την ευαισθητοποίηση και τη συνειδητοποίηση του πλέγματος της βίας και του εκφοβισμού. Στο άρθρο, καταγράφονται τεχνικές που εφαρμόσαμε στο πλαίσιο του Ομίλου της Εκφραστικής Γραφής με πηγή έμπνευσης τη Λογοτεχνία, στο 1ο Πειραματικό Γυμνάσιο Χανίων.
2. Κυρίως μέρος
2.1. Δράση Ευαισθητοποίησης για τον Εκφοβισμό
Ως πρώτο βήμα, ας ορίσουμε τι είναι η εκφραστική γραφή, τουλάχιστον αυτή η πτυχή της που θα μπορούσε να συσχετιστεί με την ευαισθητοποίηση ως προς τον εκφοβισμό και τη βία. Είναι η έκφραση αισθημάτων, σκέψεων, εμπειριών, επιθυμιών, διαθέσεων που, στη συγκεκριμένη περίπτωση, αλληλεπιδρούν με τον εκφοβισμό. Μέσο έκφρασης ο γραπτός λόγος και καθρέφτης που αντανακλά τον εσωτερικό μας κόσμο το χαρτί. Πρόκειται για μία διαδικασία σκόπιμη και εκ προθέσεως, μέσω συγκεκριμένων τεχνικών. Εκκινούμε από τεχνικές πιο δομημένες, πιο καθοδηγούμενες, και σταδιακά ενδέχεται να φτάσουμε στην ελεύθερη έκφραση. Βασικά σημεία, σταδιακά ανακαλύπτουμε τον εαυτό μας και, ενώ γράφουμε για το παρελθόν, κατανοούμε το παρόν και σχεδιάζουμε το μέλλον. Απαραίτητο, αναγκαίο στοιχείο κάθε τεχνικής η ανατροφοδότηση, στην οποία καταγράφουμε τι παρατηρούμε και ποια συναισθήματα νιώθουμε, καθώς διαβάζουμε όσα έχουμε γράψει προηγουμένως [2].
Στη συγκεκριμένη προσέγγιση, αξιοποιήσαμε ως ενδιάμεσο ανάμεσα στα προσωπικά βιώματα και την εκφραστική γραφή την κατευθυνόμενη ανάγνωση. Διαβάσαμε δύο ιστορίες για τη βία από το “Μίλα μη φοβάσαι” της Εταιρείας Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου: “Η σημαία της Φροξυλάνθης” της Ελένης Δικαίου και “Στη φωλιά του Νίκου” του Βαγγέλη Ηλιόπουλου. Καθώς προσεγγίσαμε το θέμα στο πλαίσιο του Ομίλου της Εκφραστικής Γραφής, η ιστορία λειτουργεί ως ασφαλής απόσταση, δίνοντας το περιθώριο, με την κατάλληλη καθοδήγηση του διευκολυντή/ της διευκολύντριας, να προσεγγίσει ο συμμετέχων/ η συμμετέχουσα προσωπικά θέματα, που ενδεχομένως να τα νιώθει απειλητικά και επώδυνα αν τα δει κατά πρόσωπο. Μέσα από τις συγκεκριμένες ιστορίες αναγνωρίσαμε ότι αυτά τα θέματα είναι μοναδικά μα και καθολικά, δεν συμβαίνουν μόνο σε έναν άνθρωπο, αλλά, μέσω της καθοδηγούμενης ανάγνωσης, αποδεχόμαστε, εκφράζουμε τα συναισθήματά μας, υπό ασφαλείς συνθήκες. Αναγνωρίζουμε τρόπους επίλυσης, αναπτύσσουμε νέες στρατηγικές και δεξιότητες.
Πρωτοπρόσωπη αφήγηση έχουμε και στις δύο ιστορίες, η συμμαθήτρια- παρατηρήτρια περιστατικών βίας στην ιστορία της Δικαίου και τα γυαλιά μυωπίας στην ιστορία του Ηλιόπουλου. Εισερχόμαστε στην ιστορία, δηλαδή, σε απόσταση κάπως από τα κεντρικά πρόσωπα, χωρίς να σημαίνει ότι ταυτιζόμαστε ή συμπάσχουμε λιγότερο. Πρόκειται για ιστορίες κατανοητές που αναφέρονται σε θέματα που μας αφορούν και μας αγγίζουν συναισθηματικά. Είναι ευσύνοπτες ιστορίες με γρήγορη αφήγηση και δημιουργούν έντονα συναισθήματα στον αναγνώστη. Φωτίζουν θέματα που έχουν δυσάρεστη επίδραση στην προσωπική ανάπτυξη και τη ζωή μας αφήνοντας όμως σημεία ελπίδας και αισιοδοξίας. Φυσικά αξίζει να σημειωθεί ότι τα λογοτεχνικά κείμενα είναι μηχανισμοί μέσα από τους οποίους οι συγγραφείς εκφράζουν τις δικές τους οπτικές και ανησυχίες. Οι δικές μας οπτικές, εμπειρίες και ανησυχίες, ως αναγνώστες, έρχονται και αλληλεπιδρούν με την κοινωνική δράση του λογοτεχνικού κειμένου. Μέσα από τις τεχνικές της εκφραστικής γραφής, προτείνουμε τις δικές μας πτυχές που θα μπορούσαν να εξελίξουν με έναν άλλο τρόπο την ιστορία. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, αναπτύσσουμε την κριτική αυτογνωσία, μαθαίνουμε να ερχόμαστε σε διάλογο και να αποδεχόμαστε την πολυφωνία [3].
Στο πλαίσιο της ομάδας πειραματιστήκαμε με συγκεκριμένες τεχνικές της εκφραστικής γραφής, τις οποίες παρουσιάζουμε στη συνέχεια. Σε κάθε τεχνική, παρατίθενται από τα μέλη της ομάδες, ενδεικτικά, κάποια αποσπάσματα από τις καταγεγραμμένες σκέψεις τους, με την έγγραφη συναίνεσή τους. Στον Όμιλο της Εκφραστικής Γραφής και στη συγκεκριμένη δράση συμμετείχαν μία μαθήτρια της Β’ τάξης Γυμνασίου, τέσσερις μαθητές της Α’ τάξης, επτά μαθήτριες της Α’ τάξης. Οφείλω να αναγνωρίσω την αποφασιστικότητα, την προθυμία και την επιθυμία τους να συμμετέχουν σε μία διαδικασία αρκετά απαιτητική, και μάλιστα μετά το πέρας του εφτάωρου προγράμματος μαθημάτων.
2.2. Τα βήματα της δράσης ευαισθητοποίησης
Α. “Η σημαία της Φροξυλάνθης”
Εφαλτήριες προτάσεις – Τι είναι, για εμάς, η βία;
Εκκινούμε από τη συμπλήρωση με πολύ λίγες λέξεις σε εφαλτήριες προτάσεις, πολύ δομημένη τεχνική που μας δείχνει ποιες εντυπώσεις μας έχουμε καταγράψει σχετικά με το συγκεκριμένο ζήτημα. Ξεχώρισε η εφαλτήριος πρόταση “Ποιο χρώμα έχει βία” στην οποία συμπληρώσαμε μαύρο και κόκκινο, κανένα άλλο χρώμα. Όπως καταγράψαμε, παρατηρούμε ότι η βία “έχει εξαπλωθεί”, “υπάρχει παντού”, “στενοχωρεί πάρα πολλούς ανθρώπους”, “είναι ένα άσχημο και κακόβουλο παιγνίδι για κάποιους”, “πληγώνει και συναισθηματικά τους ανθρώπους”, “έχει πολλές μορφές”. Όταν κάποιος δέχεται βία “μπορεί να μη βρει βοήθεια”, “πρέπει να μιλήσει σε κάποιον”, “πονάει ψυχολογικά και σωματικά”. Όταν κάποιος ασκεί βία “έχει δεχτεί βία” “έχει και ο ίδιος προβλήματα”, “δεν νιώθει καλά με τον εαυτό του”, “τιμωρεί τους άλλους, αλλά και τον εαυτό του”. Εξαιρετικά μότο “Σιωπή σημαίνει φόβος”, “Σιωπή στη βία δεν υπάρχει”, “Σιωπή, αλλά όχι εις βάρος μας”, “Σιωπή σημαίνει κόλαση”. Όταν ένα παιδί το παίζει αρχηγός “μπορεί να νιώθει μέσα του κατώτερος από όλους”, “είναι εγωιστής”. Χρειάζεται να βάλουμε κάποιον στη θέση του, “όταν κάνει κάποιον να αισθάνεται άσχημα”, “όταν μας ενοχλεί”, “όταν δεν μας σέβεται”, “όταν μας κοροϊδεύει”.
Πεντάλεπτο σπριντάρισμα- στερεότυπα
Μετά από τις πρώτες αυτές καταγραφές, ξεκινήσαμε την κατεθυνόμενη ανάγνωση της πρώτης ιστορίας. Πρώτο σταμάτημα στο “Και θα’ λεγε κανείς πώς χωρίς αγόρια όλα θα ήταν ήσυχα, κοριτσίστικα και γλυκά” για την τεχνική Πεντάλεπτο Σπριντάρισμα. Στις καταγραφές τους, διέκριναν ότι αυτή η πρόταση διαχωρίζει τα αγόρια από τα κορίτσια. Τόνισαν ότι τα αγόρια και τα κορίτσια αλληλοσυμπληρώνονται και χρειάζεται να συνυπάρχουν αρμονικά. Συσχέτισαν τα αγόρια με σωματική βία, τα κορίτσια με λεκτική και ψυχολογική βία. Φανέρωσαν τη στερεοτυπική σκέψη που ενυπάρχει σε αυτή τη φράση. Παραθέτω αυτολεξεί αυτό που ξεχώρισα στην ανατροφοδότηση αυτής της άσκησης “Κάνοντας αυτή την άσκηση ανακάλυψα πώς στον κόσμο υπάρχουν πολλά στερεότυπα που στην πραγματικότητα δεν αληθεύουν ούτε λίγο”.
Συλλογή λέξεων- “Αόρατη”
Προχωρήσαμε με μία τεχνική που λέγεται Clustering, αλλιώς Συλλογή λέξεων. Θυμίζει την πέτρα στη λίμνη του Τζάνι Ροντάρι, πώς μία λέξη δυνατή προκαλεί μία αστείρευτη σειρά αλυσιδωτών αντιδράσεων ξυπνώντας την εμπειρία, τη μνήμη, τη φαντασία και τη σκέψη. Στη συγκεκριμένη ιστορία, η αφηγήτρια αναφέρει “Είναι φορές που νιώθω σχεδόν αόρατη και με βολεύει”. Ρίχνω στη λίμνη τη λέξη “Αόρατη” και συλλέγουμε “πληγωμένος”, “θλιμμένος”, “φοβισμένος”, “απομονωμένος”, “αποκομμένος”, “μοναξιά”, “απόγνωση”, “απογοητευμένος”, “φάντασμα”, “δυστυχισμένος”, “λυπημένος”, “δεν έχει κανέναν να μιλήσει”, “θλίψη- κατάθλιψη-αρρώστια”, “τρομαγμένος”, “σκιά”, “άγχος”, “φοβιτσιάρης”, “ανύπαρκτος”, “αυτός που δεν βλέπει”, “δεν μπορεί να κάνει πολλά”, “τυφλωμένος”. Σε ανατροφοδότηση αυτής της άσκησης διάβασα “Κάνοντας αυτή την άσκηση συνειδητοποίησα πώς αν κάποιος νιώθει πραγματικά αόρατος είναι ψυχολογικά κατεστραμμένος”.
Οπτικές- “αποδοχή της βίας;”
Τη φράση “Το ότι είναι πρώτη σ’ όλες τις φασαρίες το’χουμε πάρει πια απόφαση όλοι”, που μας ζορίζει και μόνο που τη διαβάζουμε, την επεξεργαστήκαμε με την τεχνική Οπτικές, πώς μία τέτοια απόφαση τη βλέπουμε μέσα από τα μάτια της Ελίνας, ενός συμμαθητή ή μίας συμμαθήτριας, της δασκάλας. Στα μάτια μίας συμμαθήτριας, αυτή η απόφαση φέρνει φόβο, άλλης συμμαθήτριας “ο άνθρωπος δεν αλλάζει πολύ εύκολα”, άλλου συμμαθητή “πρώτη στις φασαρίες, γιατί μάλλον είναι πολύ κακομαθημένη και κανείς δεν της δίνει σημασία”, ενώ στα μάτια της δασκάλας “βλέπω ένα μικρό αγγελούδι, μιλά ευγενικά, σέβεται και είναι πάντα διαβασμένη… ίσως δεν ξέρω όλη την αλήθεια”. Στα μάτια της Ελίνας, “χαρούμενη που δεν είμαι ανύπαρκτη μέσα στην τάξη”. Κάνοντας τον απολογισμό αυτής της πρότασης, μία μαθήτρια γράφει “Είμαι μια συμμαθήτρια της Ελίνας και αυτό που ξέρω είναι ότι εμένα μου έχει ασκήσει πολλή βία ψυχολογικά στα μούτρα μου και πίσω από την πλάτη μου. Το χειρότερο όμως είναι ότι είμαι ένα ντροπαλό παιδί και αυτό μου έχει στοιχίσει πολύ” και στην ανατροφοδότηση “Πιστεύω ότι ένα παιδί που το έχει ζήσει και το γράφει αυτό, θα το έχει γράψει με πολλή στεναχώρια και θλίψη”. Στην ανατροφοδότησή του, ένας μαθητής γράφει “Μετά από αυτή την άσκηση, κατάλαβα ότι δεν πρέπει να συμμετέχουμε όλοι σε όλες τις φασαρίες ακόμα κι αν είμαστε σε εισαγωγικά “δυνατοί”.” Σε ανατροφοδότηση, άλλη μαθήτρια σημειώνει “Παρατηρώ πως κάποιοι συμμαθητές της Ελίνας μπορεί να φοβούνται την Ελίνα και κάποιοι να κάνουν κακά πράγματα όπως αυτή”.
Γράμμα- με αποδέκτη τον εαυτό μας
Μετά από μία άσχημη τρικλοποδιά που στήνει η Ελίνα στην Ισιδώρα με ντροπιαστική πτώση της Ισιδώρας και την πρόταση “Την επόμενη φορά θα είναι χειρότερα!” γράφουμε ένα γράμμα προς την Ισιδώρα, εκφράζοντας ο καθένας/καθεμιά μας τον εαυτό του. Στα γράμματα αυτά, εκφράζονται οι ακόλουθες φωνές “Ισιδώρα, σε παρακαλώ, σταμάτα, σταμάτα, σταμάτα να φέρεσαι σαν να μην έχει συμβεί τίποτα… Πρέπει να μιλήσεις σε κάποιον. Δεν πρέπει να το αφήσεις να κυλήσει έτσι! Σε παρακαλώ, μίλα, μίλα γιατί την επόμενη φορά θα είναι χειρότερα”. Όπως την προτρέπει μία μαθήτρια “Πρέπει να μιλήσεις για το δικό σου καλό. Μην το κρατάς μέσα σου”. Όπως γράφει κι άλλη μαθήτρια “Μπορείς να με εμπιστευτείς, αν θέλεις βέβαια” και στην ανατροφοδότησή της “Πιστεύω πως δεν θα έλεγα τέτοια λόγια προφορικά σε κάποιον, αν και μου αρέσει να βοηθώ τους άλλους”. Άλλη μαθήτρια γράφει, επηρεασμένη από το μποξ, όπως σημειώνει στην ανατροφοδότηση, “Καταρχήν το κάνει αυτό, διότι αν βρεθεί ένας χειρότερος από αυτήν, αυτή θα φοβηθεί πολύ. Βγάλε τον φόβο και πήγαινε να δείξεις τι μπορείς να κάνεις. Μόλις κάνεις κάτι που θα τη πληγώσει ψυχολογικά, θα σε φοβάται για πάντα. Αν δεν το κάνεις, θα συνεχίσει. Αυτό δεν σημαίνει ότι θα της κάνεις τόσο κακά πράγματα όσο σου έκανε. Αντιμετώπισε την.” Στην ανατροφοδότηση γράφει μία μαθήτρια “Κάνοντας αυτή την άσκηση συνειδητοποίησα πως όταν κάποιος εκφοβίζει κάποιον άλλον δεν θα σταματήσει μέχρι να πετύχει τον τελικό του στόχο”.
Παρατήρηση εικόνας- καταγραφή σκέψεων συναισθημάτων
Τελειώνοντας παρατηρήσαμε την εικόνα, στη σελίδα 15, και καταγράψαμε ποια συναισθήματα νιώθουμε και ποιες σκέψεις κάνουμε. “Δεν θα ήθελα να έχω μια φίλη σαν την Ελίνα.” “Δολοφονικό βλέμμα”, “Λύπη”, “Θυμός” “Ένα άτομο που, αν το δεις, δεν το εμπιστεύεσαι εύκολα.” “Απογοήτευση καθώς υπάρχουν τέτοια άτομα στον κόσμο.” “Γιατί κάποιος που ασκεί εκφοβισμό δεν νιώθει τύψεις;”. Σε ανατροφοδότηση “Παρατηρώ ότι έχω μεγάλο θυμό και ενόχληση με αυτές τις συμπεριφορές”. “Παρατηρώ ότι αυτή η εικόνα με έκανε να μπω στη θέση κάποιου άλλου”, “Να μην επηρεάζεσαι από τα λόγια των άλλων”, “Να λες τα συναισθήματα και τις σκέψεις σου”, “Μην ανέχεσαι ό,τι σου κάνουν”.
Β. “Στη φωλιά του Νίκου” του Βαγγέλη Ηλιόπουλου
Λίστα- “τι χρειάζεται ένα παιδί;”
Προτού αρχίσουμε να διαβάζουμε το διήγημα Στη Φωλιά του Νίκου, ξεκίνησαν τα μέλη της ομάδας με μία τεχνική αρκετά δομημένη, τη Λίστα, να καταγράψουν τι φέρνει στο μυαλό τους “Τι υπάρχει στη φωλιά του Νίκου;”. Διαβάζοντας όσα θέλησαν να καταγράψουν αντιλαμβανόμαστε τι θα επιθυμούσαν τα ίδια τα παιδιά της ομάδας. Από χρηστικά αντικείμενα (κρεβάτι, καρέκλα, βιβλιοθήκη, γραφείο, φωτιστικό, ρούχα, λούτρινα ζωάκια) μέχρι αξίες (ζεστασιά, εμπιστοσύνη, κατανόηση, αγάπη, οικογένεια, ενσυναίσθηση, αλληλεγγύη, χαρά, σεβασμό). Τρεις αναφορές στη λέξη “φόβος”, μία “λύκος”, περιτριγυρισμένες από λέξεις με θετική σημασία. Κάποια παιδιά θέλησαν να συνοδέψουν την απάντησή τους με σχέδιο. Στην ανατροφοδότηση, γράφουν “πράγματα που υπάρχουν σε ένα κανονικό δωμάτιο θα υπάρχουν και στη φωλιά του Νίκου”, “αίσθηση που σε κάνει να νιώθεις σαν το σπίτι σου” .
Ξεκινάμε την ανάγνωση του διηγήματος, αφηγητής τα γυαλιά του Γιώργου, μαθητή της Γ’ τάξης, να βρίσκονται στο κουτί του Νίκου, σε μία παιδική σκηνή Ινδιάνων. Αυτήν ονομάζει “φωλιά του Νίκου” ο Νίκος και δεν αφήνει κανέναν να την αγγίξει. Ο Νίκος άρπαξε τα γυαλιά, όπως έχει αρπάξει και άλλα αντικείμενα και αυτά βρίσκονται μέσα σε αυτό το κουτί. Μετά από ένα τηλεφώνημα από τον διευθυντή, ο πατέρας του Νίκου φωνάζει “Θα ψάξω”.
Οπτικές- “Θα ψάξω στα παιγνίδια σου… θα ψάξω στη σκηνή σου”
Πώς θα έβλεπαν αυτή τη σκηνή με τον πατέρα να φωνάζει ότι θα ψάξει μέχρι και τη σκηνή του Νίκου μέσα από τη δική τους ματιά, διαφορετικά πρόσωπα, ο πατέρας του Νίκου, η μητέρα του, ο ίδιος ο Νίκος, ένας φίλος του Νίκου που έτυχε να είναι εκείνη την ώρα στο σπίτι του Νίκου, πώς θα το έβλεπε και ο ίδιος ο Γιώργος αν τυχόν ήταν εκεί; Μαθήτρια, μέσα από την οπτική του Νίκου, γράφει “Εκεί βρίσκονται τα πιο ασήμαντα, αλλά και τα πιο σημαντικά αντικείμενα για μένα! Τα γυαλιά τα πήρα, αλλά υπάρχει λόγος… εξάλλου όλοι με μισούν”. Άλλη μαθήτρια συμπληρώνει “Δεν θέλω κανείς να μπει μέσα. Κρατώ κάποια πολύ πολύτιμα για εμένα αντικείμενα. Τα γυαλιά τα πήρα, επειδή στην πραγματικότητα μου αρέσει το μπλε και το μωβ. Γιατί δεν το καταλαβαίνουν, γιατί νομίζουν ότι είμαι κακός και κλέφτης”. Αυτή η μαθήτρια γράφει στην ανατροφοδότησή της “Παρατηρώ ότι κάποιοι άνθρωποι έχουν μυστικά, πίσω από κάθε μυστικό υπάρχει μία ιστορία”. Άλλη μαθήτρια, με την οπτική της μητέρας “είναι τόσο μικρός που με τις φωνές του πατέρα του δεν θα καταλάβει το λάθος του και απλώς θα πεισμώσει όπως ένα κανονικό, μικρό παιδί”.
Συνεχίζοντας την ανάγνωση, ο πατέρας αρπάζει τη σκηνή, πετά ό,τι βρίσκει μέσα. Η μητέρα κλαίει σιωπηρά. Ακόμη κι αν διαφωνούσε, ποτέ δεν φέρνει αντίρρηση στον άντρα της. Ο πατέρα φωνάζει στον Νίκο “Να μείνεις στο δωμάτιο σου τιμωρία. Να μη βγεις καθόλου” “Τιμωρία για ποιο πράγμα;”, ρωτά ο Νίκος, “Γιατί αντιμιλάς!” ακούει ως απάντηση.
Συλλογή λέξεων- “Τιμωρία”
Με τη λέξη “τιμωρία” σε κύκλο στο κέντρο, οι μαθητές/τριες, γράφουν άλλες λέξεις, συνδέουν τους κύκλους με γραμμές. Κάποιες λέξεις φέρνουν με τη σειρά τους και άλλες λέξεις. Λέξεις που γράφουν: στέρηση→ συνέπειες, φόβος→ στενοχώρια, σκοτάδι, λάθος, μοναξιά, φόβος, τρόμος, θυμός, ντροπή, λύπη, απογοήτευση, απόγνωση, τραύμα, αδικία, κακία, βία, κακές σκέψεις, απομόνωση, μοναξιά, έκανες κάτι κακό, αμαρτία, κινητό, γωνία, Σε ανατροφοδοτήσεις, “η λέξη τιμωρία μου θυμίζει σκοτάδι” “Πιστεύω πως η τιμωρία δεν είναι σωστός τρόπος για να εξηγήσεις σε κάποιον ένα λάθος που έχει κάνει”. “Η τιμωρία μου θυμίζει τις παιδικές μου αναμνήσεις οι οποίες θα μείνουν χαραγμένες για πάντα στο μυαλό μου”. Σημειώνεται και μία κάπως διαφορετική φωνή που συνδέει την τιμωρία με τη γενναιότητα και στην ανατροφοδότηση γράφει “Πιστεύω πως κάθε φορά που μπαίνει κάποιος τιμωρία νιώθει αυτοπεποίθηση, διότι “επαναστατεί” και λέει τη γνώμη του χωρίς πολύ φόβο, με γενναιότητα”.
Διάλογος- στη φαντασία του Νίκου με τον Γιώργο
“Καλά αυτός χωρίς τα γυαλιά του δεν θα βλέπει τίποτα”, σκέφτηκε ο Νίκος για τον Γιώργο, όταν έβγαλε από το κουτί τα γυαλιά, τα φόρεσε και τα έβλεπε όλα παραμορφωμένα. Ας έρθει ο Νίκος, στη φαντασία του, σε διάλογο με το Γιώργο τι θα έλεγαν; Αυτή την άσκηση θέλησαν τα μέλη της ομάδας να κάνουν ανά δυάδες. Από ό,τι καθρεφτίζουν τα χαρτιά τους, ο Γιώργος θα τον ρωτούσε γιατί πήρε τα γυαλιά, θα του φώναζε “Ντροπή”. Τότε ο Νίκος θα ζητούσε συγγνώμη, τα πήρε, επειδή δεν ήξερε ότι ο Γιώργος δεν θα έβλεπε τίποτα. Ίσως αν επικοινωνήσουν με αλληλοκατανόηση, να γίνουν φίλοι. Άλλη δυάδα υποθέτει ότι ο Νίκος μπορεί να το είχε δει ως φάρσα, αστείο. Αλλά όταν συνειδητοποιεί ότι δεν θα βλέπει ο Γιώργος, μετανιώνει. Ο Γιώργος δεν μπορεί να τον συγχωρέσει. Άλλη δυάδα προτείνει ότι ο Γιώργος οριοθετεί τη συμπεριφορά του Νίκου, του ζητά να υποσχεθεί ότι δεν θα αρπάζει τα πράγματα των άλλων παιδιών. Ο Νίκος ζητά τη βοήθεια του Γιώργου για να επιστρέψει τα πράγματα που έχει πάρει στα παιδιά και ο Γιώργος του λέει ότι θα τον βοηθήσει.
Αξίζει να καταγραφεί ο διάλογος μίας δυάδας
– Συγνώμη, δεν έπρεπε να σου πάρω τα γυαλιά σου.
– Τώρα είναι πολύ αργά για να ζητάς συγνώμη.
– Τώρα συνειδητοποιώ το λάθος που έκανα.
– Τι σε κάνει να ζητάς συγγνώμη;
– Απλά τώρα συνειδητοποίησα πόσο κακό σου έκανα.
– Γιατί ζητάς συγγνώμη από εμένα ενώ έχεις πρόβλημα με τον εαυτό σου;
– Συγνώμη δεν μου είναι εύκολο να βρω τον εαυτό μου ακόμα.
Στη συνέχεια, ο Νίκος μονολογεί “Να προσαρμοστεί!”. “Να προσαρμοστεί!” είχε πει ο πατέρας στο δάσκαλο, στο προηγούμενο σχολείο στο οποίο έπαιρναν τα πράγματα του Νίκου τα άλλα παιδιά. Όταν ο πατέρας ενημερώθηκε από τον δάσκαλο, τον χτύπησε, τον έβαλε τιμωρία, γιατί, όπως φαινόταν στον πατέρα, ο Νίκος άφηνε τα άλλα παιδιά να του παίρνουν τα πράγματα. “Να προσαρμοστεί!”;
Γράμμα προς τον πατέρα ή ποίημα
Τα μέλη της ομάδας προχωρούν σε μία άσκηση, λιγότερο δομημένη, έχουν να επιλέξουν ανάμεσα σε γράμμα ή σε ποίημα. Στην εκφραστική γραφή, αυτό το γράμμα δεν στέλνεται, αλλά είναι αναγκαίο για να εκφράσουν τα συναισθήματα τους προς ένα πρόσωπο και να προχωρήσουν, στη φαντασία τους, μία σχέση προς κάποιο επιθυμητό τέλος.
Τα περισσότερα παιδιά θα ήθελαν στη φυλακή αυτόν τον πατέρα. Αποκάλυψαν τι θεωρούν ό,τι χρειάζεται ένα παιδί, να το αγαπούν, να το επιβραβεύουν, να μη του φωνάζουν, να μη το χτυπούν. Συσχετίζουν και θεωρούν υπεύθυνο για τη συμπεριφορά του Νίκου τον πατέρα του. Η συμπεριφορά του πατέρα δεν δίνει κάποια λύση, αλλά λειτουργεί ως κακό παράδειγμα για τον γιο του. Σε ανατροφοδότηση, έχει καταγραφεί “Ο πατέρας του Νίκου, μπορεί όταν ήταν μικρός να του έκαναν τα ίδια. Άρα δεν φταίει μόνο αυτός, αλλά και οι γονείς του και οι γονείς των γονιών του”.
Ένας μαθητής επέλεξε μέσα από το ποίημα γράφοντας “Το μέλλον αναπάντεχο/η ζωή γεμάτη εκπλήξεις/τη συμπεριφορά σου πρόσεχε/ποτέ σου μη με αφήσεις”.
5. Συμπεράσματα
Τα αποτελέσματα της παρούσας προσέγγισης κατέδειξαν ότι το φαινόμενο της βίας και του εκφοβισμού δημιουργεί πολλαπλά και βαθύτερα ερωτήματα. Οι τεχνικές της εκφραστικής γραφής συμβάλλουν θετικά στην ενεργοποίηση της σκέψης και της ενσυναίσθησης, σε επίπεδο πρόληψης, όπως ανέδειξαν τα μέλη του Ομίλου της Εκφραστικής Γραφής. Προτείνεται η εφαρμογή των συγκεκριμένων τεχνικών είτε σε ατομικό είτε σε ομαδικό επίπεδο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνόγλωσση
Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (2008), Μίλα μη φοβάσαι 3 ιστορίες για τη βία στο σχολείο, Αθήνα.
Διδαγέλλου Δ. (2020), Ευγνωμοσύνη Για μία Ζωή γεμάτη ικανοποίηση, Καστανιώτη.
Ξενόγλωσση
Adams K. (1998), The Way of the Journal: A Journal Therapy Workbook for Healing. Sidran Press.
Pehrsson, D., McMillen, P. S. (2005). A Bibliotherapy Evaluation Tool: Grounding Counselors in the Therapeutic Use of Literature. The arts in Psychotherapy, 32(1), 47-59.
[1] Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου (2008), Μίλα μη φοβάσαι 3 ιστορίες για τη βία στο σχολείο, Αθήνα.
[2] Διδαγέλλου Δ. (2020), Ευγνωμοσύνη Για μία Ζωή γεμάτη ικανοποίηση, Αθήνα: Καστανιώτη, σελ. 135-157, Adams K. (1998), The Way of the Journal: A Journal Therapy Workbook for Healing, U.S.A.:Sidran Press.
[3] Pehrsson, D., McMillen, P. S. (2005). A Bibliotherapy Evaluation Tool: Grounding Counselors in the Therapeutic Use of Literature. The arts in Psychotherapy, 32(1), 47-59.